mi

Užička Republika je naziv za veliki partizanski slobodni teritorij, nastao 1941., nakon što su nacisti okupirali Jugoslaviju. O njoj je snimljen i istoimeni film.

To je bila država socijalističkog usmjerenja u zapadnoj Srbiji i, djelomično, istočnoj Bosni pod vlašću jugoslavenskih partizana, stvorena tijekom 1941. godine za vrijeme Drugog svjetskog rata. U biti, jedina veza Užičke Republike s državnošću bila je organizirana vlast na privremeno oslobođenom području. Užička Republika nije imala stalne granice, već su se one mijenjale gotovo svakodnevno sa svakim pokretom partizana na jednoj i okupatora na drugoj strani, a otprilike su zauzimale područje od rijeka Drine na zapadu Zapadne Morave na istoku i od rijeke Skrapeža na sjeveru do Uvca na jugu. Država je trajala samo 67 dana, od 24. rujna do 29. studenog 1941., a potom je pala u ruke njemačkog Wehrmachta i četnika, dok su se partizani povukli prema Sandžaku.

Prilikom povlačenja preko Zlatibora, u studenom i prosincu 1941. godine, pratile su ih njemačke jedinice, koje su tada strijeljale osam boraca Druge čačanske partizanske čete, pet boraca Šeste ibarske partizanske čete, osamnaest boraca Tamnavskog partizanskog bataljuna, kao i 41 civilnu osobu sa Zlatibora. U partizanskoj bolnici koja se nalazila na Zlatiboru Nijemci su strijeljali sedamnaest ranjenika, boraca Užičkog odreda, šest civila iz užičkog kraja, četrnaest ranjenika iz Čačanskog odreda, jednog civila iz čačanskog kraja, jednog ranjenika iz Posavskog odreda, tri ranjenika iz Valjevskog odreda, po jednog ranjenika iz Kopaoničkog i Mačvanskog odreda, dva ranjenika iz Šumadijskog odreda, dva iz Kosmajskog odreda, jednog iz Kragujevačkog odreda i četvoricu drugih boraca ranjenika.

Odlukom CK KPJ i Vrhovnog staba u Čajniču je 1.3.1942. formirana Druga proleterska narodnooslobodilacka udarna brigada.Za komadanta je postavljen R.Sofijanic,a za polit.koma.
M.Kušić.
Na dan formiranja brigade brojno stanje iznosilo je oko 800 boraca.
Posle izvršenih priprema u Čajniče je 1.marta došao vrhovni komandant drug Tito. Poštoj je primio raport od komandanta brigade,drug Tito je pozdravio borce ovim rečima:
<<Drugovi borci,komandiri i polit.komesari naše 2. proleterske brigade, nosim vam pozdrave CK i Vrhovnog štaba.>>
Završetkom govora druga Tita i zvanično je označeno formiranje 2.proleterske.Time je NOVJ,pored 1.proleterske dobila još jednu regularnu jedinicu.

U to vreme četničke snage u istočnoj Bosni pojačanom vojnom i političkom aktivnošću dovele su do izvesnog kolebanja u tamošnjim partiyanskim jedinicama.Kako je četnička propaganda imala donekle uspeha u narodu, došlo je do jačanja četničkog uticaja i pokreta.
Da bi sprečio razoran rad četnika i stvorio slobodnu bazu za kasnija dejstva ka susednim pokrajinama.Vrhovni štab je doneo odluku da preba civanje 2.proleterske i tri bataljona 1. u istočnu Bosnu pruži pomoć partizanskim odredima,spreči njihovo cepanje i stvori odrede Dobrovoljačke vojske.

Prvi borbeni zadatak 2. proleterske bio je da uništi četničko uporište u Ergeli-Borikama.Tamo se nalazio štab kapetana Marjanovića koji je zbog borbe protiv partizana bio u prisnim odnosima sa Italijanima.Posle teškog marša brigada je 8.marta opkolila Borike,a da neprijatelj to nije osetio.Posle jednočasovne borbe neprijatelj je savladan i zarobljeno preko 130 četnika, i puno ratnog materijala.

Polovinom marta brigada kreće na sever sa 1.proleterskom kao udarna grupa,pod komandom Koče Popovića.sa zadatkom čišćenja istočne Bosne.U ovom pohodu punom iznenadnih susreta i okršaja brigada je oslobodila Mileće,Vlasenicu,Bratunac i Srebrenicu.U ovom poduhvatu brigada je imala 8 poginulih.

Tako je za vrlo kratko vreme očišćen znatan deo istočne Bosne.Ćetnici ili su bili zarobljeni,ili su pobegli kućama, neki su stupili u dobrovoljačke jedinice.

Brigada se,posle ovih uspeha, prebacuje u rejon Rogatice,gde zajedno sa dobrovoljačkim odredom vrše pripreme za napad na Rogaticu.7.aprila oni napadaju.Bombaši brigade su se probili u mesto ali napad nije uspeo jer su dobrovoljci zatajili. :cry: No,i pored neuspeha,ova borba je oznečila početak bombaške tradicije po kojoj će brigada postati poznata.
3.bataljon brigade je tih dana upućen,po naredjenju Vrhovnog štaba,da uz pomoć hercegovačkih jedinica izvrši likvidaciju Borča,jednog od najistaknutijih ustaških uporišta,koje je ometalo čvršće povezivanje slobodnih teritorija Hercegovine,Crne Gore i Bosne.Dolazak bataljon 2. prioleterske bio je velika moralna podrška hercegovačkim jedinicama,jer se od proletera mnogo očekivalo.3. bataljon je opravdao ta očekivanja.Zajedno sa hrcegovačkim jedinicama Borač je likvidiran u borbama 17.-18.aprila 1942.

Zahvaljujući intervenciji 2.proleterske i i 3 bataljona 1.proleterske stvoreni su uslovi da se istočna Bosna u vojnom i političkom pogledu postepeno razvije u novu bazu ustanka sa koje se moglo dejstvovati u svim pravcima,ali to je sprečila nova,treća,okupatorsko-kvislinška ofanziva na ovu oblast.
_________________

U julu 1941. godine počele su partizanske borbe u Srbiji. U tim prvim oružanim akcijama učestvovali su I partizanski odredi koji će kasnije ući u sastav 2. proleterske brigade. Užički I Čačanski odred dejstvovali su u slivu Zapadne Morave, a 2. šumadijski I Pomoravski u istočnom delu Šumadije. Već u avgustu I septembru borbe ovih I drugih partizanskih odreda u zapadnoj Srbiji I Šumadiji dobile su karakter narodnog ustanka. Partizanske snage su oslobodile niz većih mesta I gradova, a među njima Užice, Požegu, Čačak, Gornji Milanovac, Ivanjicu, Arilje… Preostale nemačke trupe I kvinslinške snage Nedićea I Ljotića bile su blokirane u Valjevu, Kraljevu I Kragujevcu,a borbe su vođene na prilazima Beograda. U znatnom delu Srbije stvorena je prva velika oslobođena teritorija. Zbog toga je okupatorbio primoran da u Srbiju dovlači nove snage iz drugih okupiranih zemalja I sa drugih frontova. Najzad je I Hitler, zabrinut stanjem u Srbiji, 16. septembra izdao naredbu da se uguši ustanak u Srbiji. U tom cilju u toku jeseni prebačene su u Srbiju iz Grčke, Francuske I sa Istočnog fronta nove nemačke snage jačine do tri divizije. U septembru je počela nemačko – kvislinška ofanziva u zapadnoj Srbiji I Šumadiji, koja je, s prekidima, trajala sve do početka decembra. U toj ofanzivi je, pored kvislinških snaga Nedića I četnika D.M., učestvovalo pet nemačkih divizija sa oko 80.000 vojnika.
Brojno i tehnički neuporedivo nadmoćnije, okupatorske i kvislinške snage uspele su da potisnu partizanske odrede i posednu velika naselja koja su bila oslobođena.
Posle prve okupatorsko-kvislinške ofanzive i napuštanja slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji i Šumadiji, glavnine Užičkog, Čačanskog, 1. i 2. šumadijskog. Kragujevačkog, Kraljevskog, Posavskog, Pomoravskog i Kopaoničkog partizanskog odreda povukle su se u Sandžak, a za njima je 1. decembra stigao tamo i VŠ. Valjevski i Mačvanski i delovi Posavskog, Kosmajskog i 1. šumadijskog odreda nisu uspeli da se povuku i ostali su na svom terenu. I u ostalim krajevima zapadne Srbije i Šumadije zadržali su se manji partizanski delovi.
U to vreme je teritorija Sandžaka bila najpogodnija za reorganizovanje i smeštaj srbijanskih partizanskih jedinica, a u operativnom pogledu trenutno manje važan objekat za Nemce od susednih oblasti pogotovo što je to bila italijanksa okupaciona zona. Pored toga, iz Sandžaka su naši partizanski odedi mogli vršiti upade u Srbiju da bi ponovo razbuktali oružani ustanak, najzad, to je bio pogodan teren za dejstva u pravcu Bosne i Hercegovine, pa čak i ka Kosovu i Metohiji. Odatle su srbijanske jedinice najlakše i najbrže mogle povezati sa partizanskim snagama u Crnoj Gori, gde je oružana borba još bila u zamahu. Zbog toga je deo Sandžaka između Uvca i Lima, a naročito bivši Zlatarski srez, poslužio kao glavna baz za prihvat, odmor i sređivanje srbijanskih partizanskih jedinica.
Posle dolaska partizanskih odreda iz Srbije u Sandžak, prema planu VŠ i druga Tita, pred te jedinice postavljeni su sledeći zadaci:
Obezbediti smeštaj, ishranu, odeću, obuću i odmor boraca;
Reorganizovati ih i učvrstiti;
Od dela ovih snaga i crnogorskih partizanskih jedinica formirati 1. proletersku brigadu, s njom proširiti dejstva prema istočnoj Bosni, a sa ostalim jedinicama upadati u Srbiju.
Na osnovu opšteg plana, još u toku povlačenja iz Srbije, rukovodstvu i jedinicama su postavljeni kao neposrednim zadaci: da na Uvcu brane prilaze Sandžaku od upada nemačkih, četničkih i nedićevskih snaga iz Srbije, da zauzmu Novu Varoš i stvore novu slobodnu teritoriju između Uvca i Lima, da brane ovu teritoriju od eventualnog napada Italijanskih jedinica od Priboja i Prijepolja i da osiguraju od napada iz N. Pazara, sjenice i Bijelog polja. Stoga je već 2. decembra formiran kombinovani Srpsko-sandžački bataljon čiji je zadatak bio da oslobodi Novu Varoš. U nen sastav su ušle: Zlatiborska, Moravička i 1. srpska četa (od omladinaca koji su se povukli iz Užica i boraca Užičkog odreda. Pored ovog bataljona, za napad na N. Varoš angažovane su Pribojska i Sjenička četa. Napad je trebalo da se izvrši u zoru 4. decembra. Međutim garnizon italijanske divizije «Venecija» napustio je u toku noći 3/4 decembra grad i povukao se u Bistricu. Slabija borba je vođena sa zaštitnim delovima na Tikvi i kosama oko komunikacije . U napuštenu N. Varoš naše jedinice su ušle oko podne 4. decembra.
Oslobođenjem Nove Varoši stvorena je veća slobodna teritorija na kojoj je pod neposrednim rukovodstvom A. Rankovića i Lole Ribara. Izvršena reorganizacija naših jedinica. Od Užičkog partizanskog odreda stvorena su dva bataljona, od Čačanskog jedan, i od 2.šumadijskog i Pomoravskog jedan bataljon. VŠ ke od članova Glavnih štabova za Srbiju i Sanžak obrazovao Srpsko-sandžački štab kao privremeno operativno rukovodstvo srbijanskih i sandžačkih jedinica na pomenutoj teritoriji. Za komandanta je postavljen Petar Stambolić, a sedište štaba nalazilo se u Kokinom Brodu. Reorganizovane srbijanske jedinice zauzele su položaje za odbranu slobodne teritorije između Lima i Uvca.
Da bi se proširila slobodna teritorija i osigurala od napada nemačkih snaga iz Novog Pazara, 22. decembra je, bez odobrenja i znanja VŠ, izvršen napad na Sjenicu, koja je bila važno mesto na pravcu eventualnog prodora nemačkih jedininica. U to vreme u njoj nije bilo okupatorskih jedinica, već je posadu činila muslimanska fašistička milicija. U napadu koji je počeo oko 6 časova učestvovali su Sandžačko – moravički bataljon (Moravička, Sjenička i Pribojska četa), Čačanski bataljon (1. i 2. takovska i 5. ljubićka četa) i Beogradski bataljonPosavskog odreda. Napad nije uspeo i u toku neorganizovanog povlačenja naše jedinice su imale oko 100 poginulih, ranjenih. zarobljenih.
Posle ovog neuspelog napada one su se povukle prema selu lopažama, dok je Beogradski bataljon upućen u sastav 1. proleterske brigade.
Posle napada na Sjenicu i drugih svakodnevnih borbi duž Uvca s četničkim i nedićevskim snagama. Naše jedinice su od 25. decembra 1941. do kraja januara 1942. nekoliko puta upale preko Uvca u Srbiju i uspele da se probiju do Borove glave, Negbine, Ljubiša i Močioca. U toku ovih perioda one su vodile česte borbe sa četničko – nedićevskim snagama, a naročito 6. i 7. januara kod Negbine, Ljubiša i Visoke i 16. januara kod Ojkovice i Močioca. Cilj ovih prodora bio je suzbijanje četničko – nedićevske ofanzive iz Srbije i povezivanje sa partizanskim snagama koje su ostale u Srbiji. Ali otpor jakih neprijateljskih snaga, oštra zima s velikim snegom koji je ometao brze pokrete i manevar i fizička iscrpljenost boraca onemogućili su dublji prodor ovih jedinica, pa je Srpsko – sandžački štab doneo odluku da se vrate u Sandžak.
Posle povratka iz Srbije 1. i 2. užički, Čačanski i Šumadijski bataljon ostali su na položajima duž Uvca od Priboja do Kladnice, braneći Novu Varoš i slobodnu teritoriju.
Plašeći se upada partizanskih snaga iz Sandžaka u Srbiju, Nedić je izvršio pripreme za napad na slobodnu teritoriju, da bi uništio partizane na toj teritorije i zauzeo Novu Varoš. Planom je bilo predviđeno da s desne strane Uvca napadaju Požeški i Užički Nedićev odred, sa teritorije severno od Sjenice dolinom Uvca – Javorski četnički odred i četnici Đurđa Stanojevića Smederevca, iz Sjenice i s Peštera muslimanska fašistička milicija, a iz Priboja četnici Vuka Kalajitovića. U dolini Lima nalazili su se delovi talijanske divizije «Venecija» Napad je koordiniran s napdadom crnogorskih četnika Pavla Đurišića na partizanske snage u bjelopoljskom srezu. Đurišić je nameravo da izbije u selo Kamenu Goru i na reku Lim i na pravcu našeg povlačenja stvori protiv naših snaga na desnoj obali Lima novi front.
Prema tim neprijateljskim snagama naše jedinice su se nalazile u sledećem rasporedu: 1. i 2. užički, Čačanski i Šumadijski bataljon duž leve obale Uvca, od Kladnice (kod Sjenice) do Rutoša (kod Priboja), dok su Zlatarski bataljon i Mileševska četa držali položaje prema Bistrici, Prijepolju i Sjenici.
Pre početka opšteg napada, 1. februara 1942. četnici i muslimanska fašistička milicija iz Sjenice, Haliovića i Miševića izvršili napad u pravcu Nove Varoši. Radi suzbijanja napada, na ovaj pravac odmah su upućeni 1. užički i Zlatarski bataljon s Miliševskom četom. Oni su uspeli 3. februara da odbace neprijatelja i prinude ga na povlačenje ka Sjenici. Time je privremeno otklonjena opasnost od bočnog napada na glavninu naših snaga. Opšti napad neprijatelja otpočeo je 5. februara oko 4 časa. Prešavši Uvac neprijatelj je izvršio napd na Čačanski, 2. užički i Šumadijski bataljon i prinudio ih na povlačenje prema Novoj Varoši. Istovremeno su Italijani krenuli iz Prijepolja ka Novoj Varoši jednom kolonom preko Bistrice a drugom preko Kostalice. Time je bila ugrožena Nova Varoš. Da bi sačuvao svoje snage od od nepotrebnog gubitak, Srpsko – sandžački štab je 5. februara predveče s jedinicama napustio Novu Varoš i u toku noći se prebacio na zlatar, gde su 6. februara bile koncentrisane sve naše jedinice. Pošto je došao na zaključak da Zlatar zimi ne može poslužiti kao sigurna baza, štab je doneo odluku da napusti ovu teritoriju i da se prebaci u Kamenu Goru. Pokrtet sa Zlatara otpočeo je 6. februara po podne po velikom snegu i hladnoći od – 25 stepeni. Posle manjih borbi da četnicima kod Kostalice, 7. februara izjutra naše jedinice su prešle komunikaciju Prijepolje – Sjenica i izbile na Lim kod Divca i Lučice.
Usled blizine italijanskog garnizona u Prijepolju i jakih snaga muslimanske milicije na levoj obali Lima, kao i zbog velikog broja ranjenika i bolesnoka iz Nove Varoši, štab donosi odluku da se prelaz preko Lima izvrši sledeće noći- Tokom dana, pošto su bili obavešteni o dolasku naših jedinica u Divce, Italijani su uputili slabe snage drumom ka Brodarevu i na Koševinu. Sa njima, muslimanskom milicijom iz Komaranja i četnicima vođena je preko celog danan borba, a u toku noći 7/8 februara sve naše jedinice pregazile su Lim i, preko Župe, gde su predanile, izbile 9. februara u rejon Kamene Gore i povezale se sa partizanskim jedinicama u zapadnom delu Sandžaka. Time su izvršile uspešan marš – manevar uz manje borbe i gubitke izbegle jake udare dobro pripremljene neprijateljske ofanzive.
Prelazak preko Lima i manevar preko Zlatara povoljno je ocenio i VŠ.
U okolini Kamene Gore naše jedinice su se zadržale desetak dana. Tu je po naređenju Milovovan Đilasa, delegata VŠ, koji se nalazio s ovom grupom srbijanskih partizanskih bataljona, doneta odluka da se jedinice očist od kolebljivaca i bolešljivih drugova.
Na osnovu ove odluke 250 boraca je otpušteno iz jedinica, a naročito onih drugova i drugarica koji su se u N. Varoši nalazili u partizanskoj četi «Maksim Gorki». Ovi borci su se, u manjim grupama ili pjedinačno sami i bez oružija, probihali prema Foči i Čajniču, preko nesigurne teritorije, kojom su krstarle četničke i druge razbojničke i pljačkaške bande. Na tom putu neki od njih su uhvaćeni, opljačkani i na svirep način ubijeni.
Sa odlukom M. Đilasa nije se saglasio VŠ. Drug Tito, čim je saznaokakva je krupna greška učinjena borcima u Kamenoj Gori, uputio pismo Đilasu i oštro kritikovao ovakav njegov postupak.
Drug Tito je naredio da se sve ovo ljudstvo prikupi, a pojedincima da se dodele zadaci koje mogu da izvrševaju.
Za vreme boravka u Kamenoj gori ukinut je Srpsko – sandžački štab, a naše jedinice su se organizaciono i politički učvrstile i malo odmorile, pripremivši se za ulazak u II proletersku. Zatim su izvršile marš i, uz borbe sa Italijanima i četnicima kod Krnjače, Bučja i blizu Boljanica prebacile u Čajniče.

Dvanaesta slavonska brigada formirana je 11. oktobra 1942 u Budićima kod Pakraca. Na strateški veoma važnom području ova brigada razvila je intenzivnu i veoma uspešnu borbenu aktivnost. To je značajno doprinelo uširenju narodnooslobodilačkog pokreta u Slavoniji i u okolnim oblastima.

Počev od 30. decembra 1942. brigada je formacijski bila u sastavu Dvanaeste slavonske divizije. Za izuzetne rezultate postignute u borbi, komandant Glavnog štaba NOV i PO Hrvatske Ivan Rukavina je 21. juna 1943. u oslobođenom Voćinu pred strojem boraca proglasio brigadu udarnom i čestitao borcima.

Brigada je tokom 1944. pobedila na takmičenju svih brigada Hrvatske u borbenim rezultatima. U znak priznanja, Vrhovni komandant Josip Broz Tito proglasio je 25. oktobra 1944. Dvanaestu slavonsku brigadu proleterskom.

Formirana je 21. prosinca 1941. u Rudom. Odluku o formiranju brigade donio je CK KPJ, a formirao je Vrhovni komandant NOPOJ Josip Broz Tito. Na dan formiranja imala je šest bataljona (dva iz Crne Gore i četiri iz Srbije) i prištapske dijelove jačine 1.199 boraca. Prvi komandant brigade bio je Koča Popović narodni heroj a politički komesar Filip Kljajić Fića narodni heroj. Prva borba ove brigade, kod sela Gaočića i Mioča, 22. prosinca 1941, slavila se kao Dan JNA. Da bi pomogla stabiliziranju ustanka u istočnoj Bosni, koji je došao u ozbiljnu krizu, krajem prosinca, zajedno s Vrhovnim štabom, prešla je u te krajeve. Njen dolazak značio je mnogo za NOP u ovoj oblasti. Dvadesetak dana je uspješno djelovala. U II neprijateljskoj ofanzivi (17 — 23. 1. 1942.) vodila je više borbi: na Pjenavcu (gdje su poginuli Čiča Romanijski i Milan Ilić Čiča s još 57 drugova iz 1. proleterske i nekoliko boraca iz Romanijskog NOPO), zatim kod Rogatice, Vareša, Han-Pijeska i Bijelih Voda. Glavnina brigade izvela je Igmanski marš. Posle završetka ofanzive, ponovo poduzima značajne poduhvate u istočnoj Bosni — učestvuje u oslobođenju njene znatne teritorije, stvaranju jedinica Dobrovoljačke vojske i stabiliziranju NOP. U III neprijateljskoj ofanzivi imala je istaknutu ulogu zajedno s 2. proleterskom brigadom. Njene snage su djelovale u istočnoj Bosni, Crnoj Gori, Hercegovini i u teškim borbama (Polja Kolašinska, Durmitor, Hercegovina) znatno pomogla uspješno povlačenje partizanskih snaga u rajon Tromeđe. U sastavu Udarne grupe proleterskih brigada 24. juna pošla je u pohod u Bosansku krajinu. U pohodu je učestvovala u borbi na pruzi Sarajevo — Mostar i rušenju ove saobraćajnice, oslobođenju Konjica (8. VII), zatim u borbama oko Bugojna, Duvna i Šujice, za oslobođenje Livna i u drugim poduhvatima. Posle toga, do ulaska u sastav 1. proleterske divizije (1. XI 1942), vodila je više borbi u nadiranju prema Imotskom i oslobodila nekoliko mjesta. Sedmog oktobra učestvovala je u oslobođenju Ključa, do kraja oktobra angažirana je u borbama sa četnicima i talijanskim snagama oko Bosanskog Grahova. Sedam dana po ulasku u sastav divizije, u Bosanskom Petrovcu od Vrhovnog komandanta NOV i POJ druga Tita dobila je proletersku zastavu. U skladu s planom Vrhovnog komandanta o prodoru snaga NOVJ u centralnu Bosnu, u novembru i prosincu 1942. i januaru 1943. godine izvela je više poduhvata u dolini Vrbasa i centralnoj Bosni: 19/20. novembra uništila je jako neprijateljsko uporište Sitnicu; 25/26. novembra učestvovala u oslobođenju Jajca; u prosincu je oslobodila Skender-Vakuf i Kotor-Varoš i područje Jošavke; u januaru dijelom snaga učestvuje u oslobođenju Teslica; potom je oslobodila Prnjavor (15/16. I). Uspjesi kod Teslica i Prnjavora bili su veliki: ubijeno je i ranjeno nekoliko stotina, a zarobljeno blizu 2.000 neprijateljskih vojnika i zaplijenjen veliki ratni materijal. U IV neprijateljskoj ofanzivi, u šestodnevnom maršu, prebacila se sa sektora Banje Luke, preko Šipraga, Bojske, Gornjeg Vakufa, na željezničku prugu Sarajevo— Mostar, pa 17/18. februara likvidirala posade neprijatelja na odsjeku Raštelica—Brđani i posle toga vodila teške borbe na Ivan-sedlu i Bradini i dijelom snaga učestvovala u napadu na Konjic. Učestvovala je u poznatom protuudaru NOVJ kod Gornjeg Vakufa (3—5. marta), a potom zatvarala pravac Gornji Vakuf— Prozor. Posle forsiranja Neretve u nastupanju divizija Glavne operativne grupe (GOG) na istok, brigada prva nastupa općim pravcem: Glavatičevo, rajon Kalinovika, Ustikolina, Od 15 do 17. marta razbila je četnike kod Glavatičeva i na Lipeta planini, a 22/23. marta vodila je teške borbe sa četnicima kod Kalinovika. U ovim borbama četnici su pretrpjeli nekoliko teških poraza, a brigada je pohvaljena od Vrhovnog komandanta. Krajem marta izbila je na Drinu kod Ustikoline. Prvo je pokušala da reku forsira iz pokreta, a pošto nije uspela, posle priprema, forsiranje je izvršila 8/9. aprila 1943. godine. Vodila je žestoke borbe za Kapak i Krčino brdo. U boju kod Ifsara (10. i 10/11. aprila) učestvovala je u razbijanju znatnih dijelova talijanske divizije „Taurinenze". Ovim borbama omogućen je prodor Glavne operativne grupe VŠ preko Drine u Sandžak. Krajem aprila vodila je žestoke borbe kod Goražda sa 369. Njemačkom divizijom. Po izbijanju na Lim na komunikaciji Bijelo Polje — Brodarevo uništila je jednu i talijansku auto-kolonu. U bici na Sutjesci prvih dana vodi borbe sa Njemačkom 1. brdskom divizijom na sektoru Bijelo Polje, Mojkovac, Šahovići. Sa ovog sektora hitno je prebačena na sektor Čelebića, radi zaštite bolnice i zatvaranja pravca Foča — Čelebić. Posle sedamdesetosatovnog marša, 21. maja kod Čelebića je iz pokreta napala i razbila 13. domobransku pukovniju. Od tada do 24. maja na ovom sektor C, zajedno sa drugim jedinicama, vodila je ogorčene borbe. Učestvovala je 24. i 25. maja, u neuspjelom pokušaju proboja jugoistočno od Foče. Do početka juna vodila je borbe kod Zlatnog bora, Uzlupa i Vučeva. Njena je velika zasluga što su obranjeni ranjenici, što je omogućena njihova evakuacija na lijevu obalu Tare i od branjen prijelaz kod Uzlupa. Do 6. juna vodila je borbe u dolini Sutjeske: Borovno, Popov Most. Osmog juna izbila je na Zelengoru (Lučke i Vrbničke klibe). Desetog juna jurišem na Balinovcu brigada je probila neprijateljski obruč na Zelengori, a dva dana kasnije novi obruč na komunikaciji Kalinovik—Foča. U protuofenzivi GOG u istočnoj Bosni u julu i kolovozu vodi više borbi (Vlasenica, Drinjača, Zvornik) i na pruzi Sarajevo—Zenica. U septembru djeluje u Dalmaciji, a u oktobru i novembru na širem prostoru Travnika. U zimu 1943/44. i proljeće 1944. djeluje oko Jajca, Mrkonjića i Gerzova. U drvarskoj operaciji vodi žestoke borbe na pravcu Mrkonjić-Grad—Mlinište i Mlinište—Glamoč. Iz zapadne Bosne kreće za Sandžak, a na tom putu vodila je borbe na planinama Vranići, Zecu, Bitovnji i kod Trnova. U kolovozu učestvuje u borbama u Sandžaku. Dvadeset trećeg kolovoza počeo je njen prodor u Srbiju. Vodila je teške borbe s Bugarima na Palisadu, s jakim četničkim snagama na Jelovoj gori, kod Karana, Kosjerića i Varde, za oslobođenje Bajine Bašte i Valjeva (septembra) i Uba (oktobra). U Beogradskoj operaciji istakla se u mnogim borbama. Od prosinca 1944. do 12. aprila 1945. djeluje na Sremskom frontu. Učestvuje u proboju Sremskog fronta 12. aprila, a od tada do 9. maja u više poduhvata u Sr em u, Slavoniji, sve do Zagreba. Posljednju borbu vodila je za oslobođenje Zagreba, u koji ulazi 9. maja 1945. godine. Stvaranje 1. proleterske označava novu fazu u razvoju naše armije. Njenim formiranjem označen je i početak intenzivnije borbe protiv svih oblika kolaboracije i izdaje, čvršće povezivanje najbrojnijeg dijela naroda na revolucionarnoj liniji. Na svom ratnom putu prešla je više od 20.000 kilometara. U njenim borbama borilo se više od 20.000 ljudi iz cijele Jugoslavije. U njenom sastavu izvjesno vrijeme je bio u talijanski bataljon „Garibaldi". Imala je više od 7.500 poginulih, ranjenih i nestalih, a izbacila je iz stroja više hiljada neprijatelja. Dala je više od 3.000 rukovodilaca i 83 narodna heroja. Povodom petnaestogodišnjice bitke na Sutjesci, juna 1958. godine, odlikovana je Ordenom narodnog heroja. Ranije je odlikovana Ordenom narodnog oslobođenja, Ordenom partizanske zvijezde, Ordenom bratstva i jedinstva i Ordenom za hrabrost. U prvoj borbi ,22./23. decembra 1941, brigada je zarobila 124 Italijana iz alpinske divizije "Pusteria", sto je vjerovatno grofa Ciana ponukalo da u svoj dnevnik (6.1.1942) pribiljezi da je primjetna pojava da se cijele jedinice daju zarobiti uz "simbolican otpor". Boj na Ifsaru je, prema njemackom istoricaru K. Schmideru, "za tri bataljona divizije Taurinense zavrsio sa osjetnim gubicima i povlacenjem ka Pljevljima." Jugoslovenski izvori najcesce pominju 3. alpinski puk, a Dedijer cak i zarobljenu pukovsku zastavu. Koca Popovic nije bio u Rudom kada se formirala brigada, pa cak se nije znalo ni da li je ziv.On je u Sehovicima primio pismo od VS o naimenovanju, pa se smjesta zaputio ka brigadi, koju je i nasao 28. decembra. Zvanicno je postavljen za komandanta naredjenjem VS sa kraja decembra.

1:2~

U upotrebi: od 1942.
Napuštena: 1943.

Prve zastave istaknute na partizanskim čamcima i brodicama već 1942. sastojale su se od jugoslavenske trobojnice u prve dvije trećine dužine zastave, do su u preostaloj trećini posložene srpsko-crnogorska, hrvatska i slovenska trobojnica. Na jugoslavenskoj trobojnici postavljena je crvena petokraka zvijezda i bijelo sidro. Nekoliko zastava ovog tipa sačuvane su u muzeju u Splitu. One su postupno zamijenjene kasnije proposanim zastavama.

1:2~

U upotrebi: od 1941.
Napuštena: 1946.
Crvenu peterokraku zvijezdu su koristili partizanski borci od početka kao simbol oslobodilačkog pokreta i komunističke revolucije. Prvo službeno usvajanje tog simbola na zstavama bilo je na savjetovanju u Stolicama 26. rujna 1941. gdje je donesen zaključak o izgledu zastava partizanskih postrojbi. One su nosile nacionalne trobojnice sa crvenom zvijezdom u sredini prema svojem nacionalnom sastavu. Glavni štab je dobio crvenu zastavu sa žuto obrubljenom crvenom petokrakom uz koplje. Oblik, veličina i točna pozicija zvijezde nisu nikada točnije određeni sve do kraja rata, pa su postojale mnoge varijacije. "Odebljana" zvijedza je jedna od najčešće korištenih varijanti.

Proleterske brigade je zajednički naziv za posebne jedinice koje su djelovale u okviru Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije u drugom svjetskom ratu. Formirane su temeljem Statuta proleterskih brigada koje je u kasnu jesen 1941. donio Vrhovni štab NOPOJ. Zamišljene su kao jedinice koje, za razliku od tadašnjih partizanskih odreda, neće biti formirane na teritorijalnom principu i djelovati na ograničenom području, nego djelovati na cijelom području Jugoslavije. Izraz proleter je trebao označiti njihovo čvrsto ideološko određenje, odnosno kao snagu koja u skladu s marksističkom doktrinom o diktaturi proletarijata treba provesti socijalističku revoluciju, koja je bila dio programa KPJ pod čijim je pokroviteljstvom osnovana NOVJ.

Međutim, kasnije tokom samog rata izraz proleter je izgubio svoje ideološko značenje, te je umjesto toga postao sinonim za najelitnije partizanske formacije. Tako su naziv proleterska dobijale "obične" brigade koje bi se posebno istakle u borbi.

Do kraja rata su sljedeće brigade NOVJ osnovane proleterske ili su naknadno dobile taj status:

    * 1. proleterska brigada NOVJ
    * 2. proleterska brigada NOVJ
    * 3. sandžačka proleterska brigada NOVJ
    * 4. crnogorska proleterska brigada NOVJ
    * 13. proleterska brigada Josip Kraš
    * 3. krajiška brigada NOVJ
    * 1. lička brigada NOVJ
    * 2. lička brigada NOVJ
    * 3. lička brigada NOVJ
    * 1. dalmatinska brigada NOVJ
    * 2. dalmatinska brigada NOVJ
    * 5. crnogorska brigada NOVJ
    * 6. istočno-bosanska brigada NOVJ
    * 12. slavonska brigada NOVJ

Nakon rata su proleterskim brigadama proglašene:

    * 1. slovenska brigada NOVJ Tone Tomšič
    * 1. makedonsko-kosovska brigada NOVJ
    * 1. krajiška brigada NOVJ
    * 10. hercegovačka brigada NOVJ
    * 1. vojvođanska brigada NOVJ
    * 3. srpska brigada NOVJ

Narodnoslobodilačka vojska i partizanski odredi Jugoslavije (slovenski: Narodnoosvobodilna vojska in partizanski odredi Jugoslavije; makedonski: Народно-ослободителна војска и партизански одреди на Југославија) skraćeno Narodnoslobodilačka vojska Jugoslavije (NOVJ) je naziv za paravojnu formaciju koja se za vrijeme drugog svjetskog rata na području bivše Jugoslavije od 1941. do 1945. godine pod vodstvo KPJ i Josipa Broza Tita borila protiv oružanih formacija Sila Osovine. Od 1945. je službeno djelovala pod nazivom Jugoslavenska armija, odnosno kao regularne oružane snage Demokratske federativne Jugoslavije, a kasnije i Federativne Narodne Republike Jugoslavije. Za pripadnike te oružane formacije se koristio i neformalni izraz partizani.

NOVJ je nastao grupa malobrojnih, slabo naoružanih formacija od kojih je prva pod nazivom Sisački partizanski odred formirana 22.6. 1941. u šumi Brezovica kod Siska. One su se za nekoliko mjeseci organizirale pod nazivom Naroodnoslobodilački partizanski odredi Jugoslavije. Uglavnom su djelovali na ograničenom području i bili sastavljeni od lokalnog ljudstva.

21.12. 1941. nakon sloma Užičke Republike u mjesto Rudo se fomira Prva proleterska brigada NOVJ. To je bila prva proleterska brigada, odnosno vojna formacija koja nije bila zasnovana na teritorijalnom principu, nego zamišljena za djelovanje na cijeloj teritoriji Jugoslavije. Ona se često naziva prvom regularnom jedinicom NOVJ. Godine 1942. je formirano još nekoliko proleterskih brigada, ali i brigada na teritorijalnom principu. One su 1.11. 1942. spojene u prve divizije i korpuse, a NOPOJ mijenja ime u NOVJ.

Već prije toga su 21.5. 1942. dva aviona ratnog zrakoplovstva NDH prebjegla partizanima, stvorivši tako osnov partizanskog ratnog zrakoplovstva. 10.9. 1942. u Podgori kraj Makarske je formiran Mornarički vod koji je bio osnov partizanske ratne mornarice koja je djelovala do kraja rata, i imala posebno značajnu ulogu u završnim operacijama 1945.

 

1.       Narodnooslobodilački pokret u Jugoslaviji

2.       Komunistička partija Jugoslavije

3.       Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije

4.       Proleterske brigade

5.       Partizanska ratna mornarica

6.       OZNA

7.       KNOJ

8.       Četnici

9.       Nezavisna Država Hrvatska

10.   Hrvatsko domobranstvo

11.   Ustaška vojnica

12.   Crna legija

13.   Srpski dobrovoljački korpus

14.   Handžar divizija

15.   Balisti

Od prvog dana rata, Vrhovna komanda Jugoslovenske vojske nije kontrolisala situaciju. Na ministarskim sjednicama u Sevojnu, gdje se vlada nalazila, general Dusan Simovic se zalio na lose veze u komandovanju, a narocito je osporavao to sto on mora preko poste da izdaje naredjenja jedinicama. Ocjenio je situaciju kao tesku, ali ne i tragicnu i vjerovao je da se front moze stabilizovati.
Da bi sprijecio potpuno rasulo, ne samo vojsci, vec i u vladi, 12. aprila izjavljuje da ima puno povjerenja u moralnu snagu vojske i naroda i da vjeruje u prijateljstvo sa Sovjetskim Savezom. Sve je bilo izgubljeno i propast je sve brze i brze tekla.
Nijemci su 13. aprila probili posljednju liniju odbrane kod Konjarnika i umarsirali u Beograd gde su ispred Narodne Skupstine organizovali paradni defile. Ubrzo je stigao i feldmarsal Evald fon Klajst i Maksimilijan fon Vajks. Racunajuci ulazak Austro-Ugarskih trupa 1914. i njihov zajednicki ulazak sa Nemcima 1915, bio je to treci ulazak Nemaca u Beograd u 20. vijeku.
Ovu informaciju je Dusan Simovic dobio na Palama od svog adjutanta u osnovnoj skoli Kralj Petar gdje je Stab bio smesten. Trazio je hitnu vezu sa engleskim poslanikom, ali je umjesto veze dobio pismo generala Dila da Engleska nema mogucnosti da u datim okolnostima organizuje evakuaciju jugoslovenske vojske preko mornaricke baze u Boki. Simovic je zatim rekao da situacija nista ne valja i sazvao novo zasjedanje u ponoc 13. aprila. Pored vojnog sloma, pocela je i kriza vlade.
Na jugoslovenskoj strani pocela su medjusobna trvljenja i ispitivanja ko je kriv za tako munjeviti slom. Neki ministri, medju kojima i dr Slobodan Jovanovic, Bogoljub Ilic i Marko Dakovic optuzivali su Hrvate za izdaju. Poslednje savetovanje jugoslovenska vlada imala je na Palama. Sjednica vlade je odrzana na katolicki uskrs, 13. aprila 1941. Dusan Simovic je podnio izvjestaj o vojnoj situaciji koju je predstavljao kao veoma tesku, ali ne i bezizlaznu. Govorilo se o produzetku borbe na novom frontu Sava-Drina. Ipak, na kraju je odluceno da se vlada, radi vece sigurnosti, premjesti odmah u Niksic. Simovic je potom predlozio generala pozadine Danila Kalafatovica za nacelnika Vrhovne odbrane. O mogucnosti eventualne kapitulacije nije bilo ni pomena, iako su pojedini ministri zakljucili da je vojna situacija mnogo teza nego sto ju je predstavaljao Simovic.
Vlada je bez Simovica stigla u Niksic sutradan i prva stvar koja se cula bila je ta da je Kralj Petar vec odletio za Grcku. Prilikom utovara transportnih aviona zlatom ucestvovalo je i vise stotina vojnika na improvizovanom aerodromu na Niksickom polju. Medjutim, prilikom evakuacije poginula su dva vrlo poznata imena. Prilikom transporta zlata bojnim brodom u Egejskom moru, brod se prevrnuo i poginuli su ministar Simoviceve vlade Marko Dakovic i istoricar Vladimir Corovic.
Na poslednjoj sednici vlade u Niksicu 15. aprila, zakljuceno je da Jugoslavija nece kapitulirati kao drzava, vec da samo vojska kapitulira, dok vlada i kralj idu u inostranstvo da odatle nastave da se bore. Taj nacrt je sastavio dr Slobodan Jovanovic i predao ga Simovicu, a ovaj Kalafatovicu. Dusan Simovic je istog dana izdao naredjenje Danilu Kalafatovicu da zakljuci primirje sa Nijemcima iz dva razloga: prvi razlog je bio taj sto je bilo nemoguce dalje pruzanje otpora na izabranoj liniji Drina-Sava i zbog dogadjaja koji su se dogodili u Hrvatskoj. Na lijevom krilu vojska nije ni postojala, vec samo mali odredi koji su se u totalnom haosu predavali Nijemcima. Sam vojnicki poraz znacio je i rasulo same Simoviceve vlade. Tako je potpredsednik vlade dr Vlatko Macek napustio vladu 8. aprila, a drustvo su mu cinili i ostali hrvatski ministri: Josip Torbar, Barosa Smoljan, Dzafer Kulenovic i Ivan Andreas. Napustanje vlade, u stvari bjekstvo ministra, bio je poseban primjer Aprilskog rata. Pozivom svojim vojnim pristalicama da izraze lojalnost novoj vlasti (Ustaskoj) 10. aprila Macek je osigurao legitimnost prenosa vlasti, fakticki potvrdio separatizam i razbijanje Jugoslavije kao drzave.
Kralj Petar Karadjordjevic je sa vladom 14. i 15. aprila vec odleteo iz zemlje. Na aerodromu Agrenion u Atini docekao ga je general Dil i general Vilson, a zatim su se preko Jerusalima i kraceg zadrzavanja u Kairu obreli u Londonu.
Iako potpuno vojnicki slomljeni, pojedini vojnici i oficiri nisu pokazivali teznju za kapitulacijom i nastavili su da vode borbu. Na Rapaj Brdu su dvojica mladjih rezervnih staresina samoinicijativno organizovala otpor i vodili sa Nemcima 12 aprila citavog dana borbu. U oblasti Sapca do sukoba je doslo 12. aprila kada su nemacke motomehanizovane jedinice napali vojnici raznih jedinica Prve armije. Sve do nemackog ulaska u Sabac, vojnici su drzali Misarsko brdo i branili grad. 13. aprila 60. konjicki puk jugoslovenske vojske izvrsio je napad na Sabac, u nameri da ga preotme od Nemaca, ali je bio desetkovan i povukao se. Takodje su i delovi 2. armije pruzali zilav otpor prema Uzicu. Nemci su bombardovali grad 15. aprila, a zatim ga tukli teskom artiljerijom. Komandant vojnog garnizona nije zeleo da preda grad Nemcima u ruke i ubio se.
Nacelnik Operativnog odeljenja 2. armije, pukovnik Draza Mihailovic je izbegao zarobljavanje u Sarajevu i vodeci borbe sa Nemackom oklopnom grupom 13. aprila kod zeleznicke stanice Sevarlije i kod Petrovog Sela, probijao se prema Doboju. Narednik jugoslovenske vojske Boza Petrovic je u poslednji cas uspeo spasiti zastavu 41. pesadijskog puka u Osijeku i poneo je sa sobom, da bi kasnija ista zastava bila i zastava Jugoslovenske Vojske u Otadzbini.

Aprilski rat je ime za njemačku invaziju (kodnog naziva Direktiva 25) na Kraljevinu Jugoslaviju 6. aprila 1941. godine. Ova operacija označava početak Drugog svetskog rata na teritoriji Jugoslavije.
Napad je izvršen kopnenim putem, iz više pravaca. Nemačke, Italijanske i Mađarske trupe prodrle su na teritoriju Jugoslavije iz pravca Italije, Austrije (tada već u sastavu Trećeg Rajha), Mađarske, Rumunije i Bugarske. Teško je bombardovan Beograd. U isto vrijeme otpočeo je i njemački napad na Grčku pod kodnim nazivom Operacija Marita.
Rat je završen 17. aprila 1941. kapitulacijom, okupacijom i podjelom Jugoslavije. Kraljevska porodica i pojedini predstavnici vlade otišli su u egzil u Veliku Britaniju.
Početkom 1941. godine položaj neutralne Jugoslavije u zaraćenoj Evropi je postao kritičan. Njemačke trupe su se, nakon brze okupacije zapadne i srednje Evrope, spremala da iz Rumunije pređu u Bugarsku i napadnu Grčku. Kada je početkom marta Bugarska pristupila Silama Osovine, Jugoslavija se našla u potpunom okruženju.
U takvoj situaciji, Vlada Jugoslavije je poslije višemjesečnih pregovora i kolebanja 25. marta potpisala u Beču protokol o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu. Taj protokol je podrazumevao da Jugoslavije bude pošteđena učešća u ratu, ali bi njemačke trupe imale pravo da preko njene teritorije prelaze u Grčku. Dva dana kasnije, 27. marta, grupa oficira je izvela državni udar, zbacila Vladu i namjesništvo, uhapsila ministre, a kralja Petra II proglasila za punoljetnog i predala mu vlast. Postavljena je nova vlada na čelu sa generalom Dušanom Simovićem. Narod je demonstracijama pozdravio ovaj događaj. Podršku za ovakav rasplet događaja je pružila i vlada Velike Britanije, jedine zemlje koja se tada aktivno suprotstavljala nacističkoj Nemačkoj.
Adolf Hitler je u svojim planovima imao svakako način kako da napadne Jugoslaviju. Međutim, on nije želeo odmah da primjeni militarističke metode, smatrajući da će Jugosloveni biti po njegovoj volji. Međutim, to se nije dogodilo, zbog jakog britanskog uticaja, koji je želio da uvuče Jugoslovene u neprijateljstvo sa Hitlerom. Sa druge strane, obećanjem pomoći i vojnika u slučaju rata, Britanci su kupovali vreme, opterećujući Hitlera problemom Jugoslavije i odvraćajući ga od Velike Britanije.
Na vijest da je u Jugoslaviji izvršen državni udar, Hitler je naredio da se smjesta sazove ratni savjet na kojem je dogovoreno da se pored planiranog napada na Grčku simultano izvede i napad na Jugoslaviju. Na taj način sprečilo bi se eventualno povlačenje Jugoslovenske vojske prema Grčkoj i stvaranje drugog Solunskog fronta, kao što se dogodilo u Prvom svetskom ratu.
Hitlerov plan napada na Jugoslaviju imao je šifrovano ime „Operacija 25“, ili „Uputstvo broj 25“ ili jednostavno „Direktiva broj 25“. Ona je sačinjena zajedno sa planom Marita koji je predviđao nemačko-italijanske napade na Grčku.
Kraljevina Jugoslavija i Grčka su dočekale rat usamljene. Doduše, na sjeveru Grčke je postojao ekspedicioni korpus od oko 50.000 ljudi, mahom Britanaca. Komandant tog korpusa je bio general Henri Vilson. On je primjenjivao proste ratne varke, samo da bi narod stekao utisak kako se radi o iskustvu britanskih snaga.
Jugoslovenska ratna komanda izradila je plan odbrane od Nijemaca pod šifrovanim imenom „R-41“. Cjelokupna vojska bila je raspoređena duž granica prema Rumuniji, Bugarskoj, Albaniji, Austriji i Mađarskoj. Čitav jugoslovenski front je trebalo da brane 7 grupa armija i to: 1. Armija pod komandom generala Milorada Petrovića je trebala da brani Makedoniju i južnu Srbiju, njoj je u pomoć trebala da bude 3. armija generala Milana Nedića, zatvarajući pravce oko makedonske granice i onemogućavajući Nemce da prodru u Srbiju.
Na severu prema Mađarskoj stacionirana je 7. armija generala Dušana Trifunovića a prema Hrvatskoj i Sloveniji su bile raspoređene 6. Nezavisna armija generala Dimitrija Živkovića i 2. armija generala Milutina Nedića (brata Milana Nedića).
Prostor oko Kosova i Sandžaka je branila 4. armija generala Petra Nedeljkovića. Ona je takoidje imala zadatak da u slučaju propasti armija, od svojih vojnika oformi četničku (gerilsku) grupu koja je trebalo da otpočne gerilski način ratovanja, sa zadatkom presjecanja neprijateljskih komunikacija i uništavanja strateški važnih objekata kao što su mostovi, hidrocentrale, elektrana, pošte i telegrafske linije i dr. Njoj je kao oslonac bila podređena i 5. Nezavisna armija Vladimira Čukavca. Za vrhovnog zapovjednika jugoslovenskih snaga određen je armijski general Dušan Simović (koji je vršio i ulogu predsjednika jugoslovenske vlade).
Novi predsjednik vlade Dušan Simović pokušao je hitnim diplomatskim putem da umiri razjarenog Hitlera, uvjeravajući ga da će Jugoslavija ostati neutralna. On je zapravo pokušao da dobije na vremenu ne bi li pripremio kakvu-takvu odbranu, ali za to malo vremena ništa se ozbiljnije nije moglo učiniti po pitanju vojne angažovanosti u odbrani zemlje. Berlin nije čekao i prvi je pokrenuo ratnu mašineriju. Baš na dan vjenčanja Simovićeve kćerke, Nijemci su bez objave rata napali Kraljevinu Jugoslaviju.
Nemački plan napada
Njemačka je pri napadu potpuno iznenadila jugoslovensku vojsku za kratko vijeme, tako da je ova mogla da mobiliše samo 2/3 svog borbenog kapaciteta, od toga 28 pešadijskih i 3 konjičke divizije. Ratno vazduhoplovstvo Kraljevine Jugoslavije je raspolagalo sa samo 300 aviona.
Njemački plan invazije je bio sljedeći: 2. armija je imala zadatak da nastupi prema Zagrebu, a odatle kroz bosanske planine prema Sarajevu. Istovremeno je imala jedna udarna oklopna grupa iz Mađarske da se probije ka Beogradu. Glavni udar je imao da se izvede iz Bugarske gde se nalazila 12. armija general-pukovnika Maksimilijana fon Vajksa i Klajstova 2. oklopna grupa. Klajst je imao zadatak da nakon probijanja Makedonskog fronta napreduje prema Nišu i napadne Beograd iz pravca juga, dok je 12. armija imala zadatak da istovremeno krene u severnu Grčku i u južnu Srbiju, raspoređena u dva krila lijevo i desno.
Pošto prebrojavanje 2. armije još nije bilo završeno, 12. armija je bez podrške 2. armije prva napala Jugoslaviju 6. aprila 1941. 2. armija je tek 8. aprila počela napredovanje.
U noći između 5. i 6. aprila, Nijemci se zauzeli Sip na Dunavu, a već u zoru 6. aprila njemačka avijacija je napala veće gradove poput Niša, Leskovca, Kragujevca, Beograda, Novog Sada, Sarajeva, Mostara, Banja Luke i tako u potpunosti iznenadila pospane građane koji su tražili skloništa po podrumima ili gdje god se moglo pobjeći od njemačkih bombi. Nijemci su naročito pricizno pogađali ciljeve jer su im to folksdojčeri omogućavali. Pre samog rata, iz jugoslovenskog vazduhoplovstva je pobjegao kapetan Vladimir Kren (koji će kasnije postati pripadnik ratnog vazduhoplovstva NDH) sa planovima rasporeda vojnog vazduhoplovstva u čitavoj zemlji. Doprinos odbrani Beograda dala je Prva vazduhoplovna lovačka brigada JKRV čiji su se pripadnici iznad Beograda sukobili sa njemačkim Štukama, koje su pratili Meseršmiti.
Beograd je bombardovan u ranu zoru 6. aprila 1941. Hitler je bacio na Beograd razarajuće bombe od 1.000 kg, a sama operacija bombardovanja Beograda imala je simboličan naziv Kaznena odmazda. Već u prvom naletu pogođen je prvi civilni objekat u gradu - hotel Avala gdje je poginuo i ministar jugoslovenske vlade Franjo Kulovec. U toku bombardovanja 6. i 7. aprila poginulo je 10.000 Beograđana. Bačene su velike količine bombi na stambene četvrti, a porušena je i Narodna biblioteka Srbije u kojoj je izgorilo najveći deo materijala od neprocenljive vrijednosti (kulturni genocid). Napadom na Beograd lično je zapovjedao njemački general-lajtnant Aleksandar fon Ler čija je 3. vazduhoplovna flota izvršila bombardovanje grada.
No, prvi ratni dan je bio zapamćen i po tome što je jugoslovenska protivvazdušna odbrana oborila njemački izviđački avion blizu sela Donjeg Dušnika u južnoj Srbiji, a pilote koji su se spasili iskakanjem, žandarmi se sproveli u Niš. Jugoslovenska vlada izdaje proklamaciju o početku rata sa Njemačkom i odluku o opštoj mobilizaciji, ali ona je stigla suviše kasno.
Glavni njemački udar sa sjeverozapada izvršen je iz dva pravca: iz reona Klagenfurta (Celovca), Graca i Nađ Kanjiže, gdje se još vršila koncentracije jedinica 2. armije zajedno sa 11. divizijom, pod komandom general-pukovnika Maksimilijana fon Vajksa. 46. oklopni korpus Druge armije sjurio se sa severozapada na Beograd nailazeći na slab otpor. Pred ovim korpusom su se uglavnom nalazili Hrvati koji ništa nisu činili da bi zaustavili njemačke vojnike, već su ih pozdravljali i time počinili izdaju. Jedna od ovakvih epizoda dogodila se u vojnom garnizonu u Sinju kada su hrvatski oficiri i vojnici podigli pobunu i pjevali pjesmu „Vila Velebita“.
Na frontu kod Sarajeva, načelnik 2. armije, general Bogdan Maglić, pod izgovorom da je bolestan i da odlazi na liječenje u Sarajevo, je napustio liniju odbrane, da bi se po ustoličenju ustaške države pojavio kao ustaški general. Sličan se desilo u Šibeniku kada je komandant Jadranske divizije Petar Kvaternik (rođeni brat Slavka Kvaternika) naredio da se preda oružje i pohapse svi srpski kadrovi.
Nemačke jedinice su ušle 10. aprila u Zagreb gdje je, u ime poglavnika Ante Pavelića, penzionisani pukovnik Slavko Kvaternik proglasio Nezavisnu Državu Hrvatsku (NDH). Vlatko Maček, koji je odmah po napadu Nijemaca napustio i okrivio već uzdrmanu jugoslovensku vladu, a preko radija je pozivao članstvo svoje Hrvatske Seljačke Stranke da bude lojalno Trećem Rajhu.
Ključni prodor izvršila je nemačka 12. armija iz Bugarske. Ona je već bila prethodno koncentrisana radi napada na Grčku. Napad na graničnom frontu kod Krive Palanke do planine Bjelasice, izvršen je na trupe Treće armijske oblasti (Moravska, Šumadijska i Bregalnička divizija i Strumički odred). U napadu nemačke 12. armije učestvovali su 40. motorizovani korpus, 9. oklopna i 73 pešadijska i motorizovana SS divizija Adolf Hitler i delovi 18. korpusa, 2. oklopna divizija, uz jaku podršku avijacije. Već u prva dva dana njemačke snage riješile su glavni zadatak: presjekle Moravsko-Vardarsku dolinu i time odsjekle Jugoslovensku vojsku od svakog eventualnog naslona na saveznike, a ujedno izbile na grčku granicu u pozadinu grčkog fronta u Trakija. Napad je organizovan iz tri pravca: Ćustendil-Kriva Palanka-Kumanovo. 12. armija se brzo probijala i već 7. aprila ušla u Skoplje. Jedna oklopna divizija sjurila se na zapad i uskoro stupila u kontakt sa Italijanima u Albaniji, dok je glavnina 12. armije nastavilo nastupanje u Grčku (operacija Marita) protiv grčke armije i britanskog ekspedicionog korpusa.
Napad je u koordinaciji sa Nijemcima vršila italijanska armija. Tako je 2. italijanska armija pod komandom generala Ambrozija, koja je bila koncentrisana duž kopnene granice, prodrla iz Istre i Slovenačkog primorja, a 9. armija pod komandom generala Kavalera, napala je iz Albanije, s leđa. Jugoistočni front kojim je komandovao Milan Nedić se raspao. Na nišavskom pravcu 11. oklopna divizija probila je slabu odbranu na Pločama i u 9 časova zauzela Niš, u podne Aleksinac koji je branio pešadijski bataljon iz rezerve i 1. artiljerijski divizion, a zatim je pao i Ražanj. Klajst je dakle ušao sa svojim snagama u Niš i tako se ispunilo Hitlerovo naređenje da se prjeseče put jugoslovenskoj vojsci ka Grčkoj i na taj način spreči formiranje novog Solunskog fronta.
9. aprila Nijemci gone jedinice 5. armije koje su bile na niškom sektoru. One su se u potpunom haosu povlačile dolinom Nišave i Kutinske rijeke. Drinska divizija povlačila se pod naletom njemačkih tenkovskih jedinica pravcem Babušnica-Svođe-Vlasotince. Njemačke motorizovane jedinice su joj presjekle odstupnicu kod sela Ljuberađa. Na tom terenu vođena je žestoka borba uz obostrane gubitke. Drinska divizija, pretrpjevši ogromne gubitke povlačila se u pravcu Leskovca. Kako su njemačke jedinice prodirale dolinom Kutinske rijeke, glavnom saobraćajnicom prema Nišu, to se razbijena jugoslovenska vojska kretala van glavnih pravaca, držeći se planina.
10. aprila kod jedinica na Kosovu pojavila se dezorganizacija, a komandant 3. armije naredio je da se uz pomoć improvizovanih odreda zatvore pravci ka Metohiji i Sandžaku. Nastavljajući i svoju operaciju u dolini Južne Morave, jedinice 11. oklopne divizije su zauzele Paraćin, Ćupriju i Jagodinu, produžavajući ka Kragujevcu. Vrhovna komanda je izdala direktivu broj 120 za povlačenje trupa na liniju Bojana-Metohija-Kosovo-Kopaonik-Kragujevac-Beograd-Sava-Una. Po toj naredbi 5. armija je trebala da se povlači i dalje, ali za realizaciju ove direktive nije bilo realne osnove. Realniji je bio poziv Vrhovne komande izdat iste večeri da se vojnici bore sa Nijemcima gdje god se nađu. Njemačka komanda je naredila da se 12. armija orijentiše ka Grčkoj, a 2. armija, ojačana 1. oklopnom grupom da zauzme Beograd i dovrši razbijanje jugoslovenske vojske.

Pozivajuci narode Jugoslavije u oruzanu borbu protiv okupatora i njegovih domacih saradnika, KPJ je isticala oslobodilacke ciljeve ustanka i na toj osnovi razvijala siroku politicku aktivnost za stvaranje jedinstvenog antifasistickog oslobodilackog fronta. U isto vrijeme ona je svim narodima Jugoslavije otvarala demokratsku perspektivu, ukazujuci im na to da samo borbom za oslobodjenje zemlje od stranog osvajaca i za unistenje njegovih domacih pomagaca mogu osigurati ostvarenje svojih osnovnih nacionalnih i drugih demokratskih zahtjeva.
Takvi stavovi Partije odgovarali su uslovima i stvarnim drustveno-politickim kretanjima u zemlji. Mase stanovnistva, ciji je opstanak bio neposredno, ugrozen vidjele su u oruzanim akcijama partizanskih odreda prije svega spas od unistenja, isto tako kao sto su narodi Jugoslavije u cjelini u oslobodilackoj borbi vidjeli garanciju svog nacionalnog opstanka. Onaj dio naroda koji je prihvatio poziv KPJ i posao u oruzanu borbu, od samog pocetka je ispoljavao svoje socijalne i nacionalne teznje. U svijesti naroda na prvim oslobodjenim teritorijama vladalo je shvatanje da kraj okupatorskog i kvislinskog ropstva znaci ujedno i pocetak novog drustveno-politickog sistema, u cijem ce izgradjivanju odlucujucu ulogu imati osnovni interesi narodnih masa. Politicki oblici i akcije preko kojih su se te teznje ispoljavale bili su, prije svega, rezultat uticaja ostrih klasnih i nacionalnih protivrjecnosti, koje su djelovale na tlu Kraljevine Jugoslavije. Tamo gdje je uticaj revolucionarnog pokreta bio slabiji, gdje su ustanicke seljacke mase, koje su ustajale u odbranu od terora, davale snazniji pecat politickim kretanjima u ustanku, te teznje su se ispoljavale nejasno i nedosljedno, a ponegdje uporedo sa sovinistickim i slicnim pojavama. Ali bez obzira na te logicne stihijske popratne pojave, kretanja u ustanku su potvrdjivala da narodne mase od borbe u koju su posle ocekuju, osim oslobodjenja od okupatora, i ostvarenje dugogodisnjih teznji za poboljsanjem svog socijalnog polozaja, za ravnopravnost naroda, za demokratske slobode. S druge strane, tamo gdje je razocarenje u ugnjetacki sistem Kraljevine Jugoslavije uticalo da se kod dijela narodnih masa u pocetku okupacije pojacaju demoralizacija i besperspektivnost, pa i iluzije u okupatora i kvislinge, pokretanje tih masa u oslobodilacku borbu bilo je moguce samo ako im se i platformom borbe i neposredno svakodnevnom praksom ustanka otvori perspektiva ostvarenja nacionalne ravnopravnosti i rjesavanja svih drugih osnovnih politickih i drustveno-ekonomskih problema. Na taj nacin su teznje narodnih masa za drustveno-politickim promjenama bile od pocetka pokretacka snaga oruzane borbe protiv okupatora i osnova na kojoj se prosirivalo i jacalo jedinstvo i bratstvo naroda Jugoslavije u toku te borbe.
Takva politicka kretanja u ustanku bila su novi faktor, koji je uticao na drzanje prozapadnih i drugih politickih grupa burzoazije u zemlji i na drzanje jugoslovenske vlade u izbjeglistvu. Svjesne da ustanicki pokret narodnih masa neminovno vodi drustveno-politickim promjenama, te snage su jos odlucnije ustale protiv oruzane oslobodilacke borbe. Nasuprot KPJ, one su pozivale narod na mir, opominjale ga da ne izaziva okupatora i da vjeruje u oslobodjenje od strane saveznika, tvrdile da je oruzana borba avanturizam i da ce samo donijeti nova stradanja i zrtve.
Zbog toga, iako je oslobodilacka i antifasisticka platforma KPJ otvarala siroke mogucnosti obrazovanja koalicije, iako se Partija svuda borila za saradnju na toj platformi sa svim politickim grupama bez obzira na klasne, nacionalne i druge razlike i uvijek bila inicijator takve saradnje, sve politicke snage burzoazije, ukljucujuci tu i izbjeglicku vladu, bile su i ostale odlucno protiv ustanka. Tako je pitanje za oslobodilacku borbu ili protiv nje, za lojalnost prema okupatoru i kvislinzima, odnosno, za saradnju sa njima ili za borbu protiv njih – imalo od samog pocetka odredjenu drustveno-politicku sadrzinu. Prirodno je, medjutim, sto takav, u sustini, klasni karakter sukoba nije izbio u prvi plan i sto je revolucionarni rasplet otpoceo i razvijao sa u okviru oslobodilacke borbe na pitanju za okupatora ili protiv njega. KPJ je ostala dosljedno na pozicijama oslobodilacke borbe i odlucno je isticala da su stvaranje jedinstvenog i najsireg oslobodilackog fronta i bratstvo naroda Jugoslavije u borbi protiv okupatora osnovni uslovi za uspjeh te borbe, otvarajuci pri tome demokratsku perspektivu narodnim masama. U stavovima pojedinih burzoaskih grupacija, koje su se na rijecima izjasnjavale protiv okupatora ili su se drzale pasivno, nije u pocetku bila dominantna njihova antikomunisticka, kontrarevolucionarna orijentacija. Stavise, one su prihvatile razgovore sa predstavnicima Partije o pitanjima borbe protiv okupatora, a da bi prikrile svoj neprijateljski stav prema ustanku, isticale su svoja toboznja neslaganja sa KPJ u taktici te borbe. Tvrdile su da je ustanak preuranjen, da treba cekati i pripremati se za akciju onda kada glavne snage sila Osovine budu odsudno tucene na velikim svjetskim frontovima, ili su propagirale pasivnost pod izgovorom da mali narodi ne mogu sami odlucivati o svojoj sudbini, da ce njihova buducnost biti rijesena ishodom rata izmedju velikih sila.
Tako je KPJ u naporima za stvaranje jedinstva sirokih narodnih slojeva u ustanku morala voditi borbu na dva fronta – morala je u ocima naroda otkrivati pravu sustinu politike okupatora i ulogu kvislinga i u isto vrijeme istjerati na cistac one burzoaske snage koje su se na ovaj ili onaj nacin drzale lojalno prema okupatoru. Mada su ponegdje okupatori imali znatniji uticaj na dio naroda, ipak taj uticaj nije bio takav da bi bio ozbiljna prepreka pokretanju sve sirih slojeva naroda u oruzanu borbu. Tim prije sto je samim objektivnim razvitkom njihov uticaj slabio, sto su se narodne mase samom praksom uvjeravale u pravi smisao politike okupatora i kvislinga. Za dio naroda koji je aprilski rat dozivio kao nacionalnu tragediju i kojem su Hitlerova osvajanja u Evropi i, posebno, veliki pocetni uspjesi njemackih trupa na istocnom frontu zamracivali perspektivu, bili su prihvatljivi stavovi o lojalnosti i odlaganju borbe. Takvo raspolozenje moglo se i pojacavati pod uticajem okupatorskih represalija i povremenih uspjeha njihovih trupa u preotimanju prvih oslobodjenih teritorija u suzbijanju akcija partizanskih snaga.

Pocetak i uspjesan razvoj oruzanih akcija naisli su na snazan odjek u narodnim masama Srbije. Partizanski odredi, narocito u zapadnoj Srbiji i Sumadiji, brzo su izrastali u krupne ustanicke formacije koje su imale najvecu podrsku patriotski raspolozenih masa srpskog seljastva. Kao izraz ostvarenog jedinstva naroda, vec u ljeto 1941. godine javljale su se organizacije oslobodilackog fronta – narodnooslobodilacki komiteti ili odbori i organizacije Narodnooslobodilackog fronta koje su objedinjavale aktivnosti naroda u borbi protiv okupatora i kvislinga. Uporedo s tim rukovodstva KPJ su s pocetkom oruzanih akcija pojacala pritisak na pojedine lokalne prvake Zemljoradnicke, Demokratske, Radikalne partije i drugih partija, pozivajuci ih u zajednicku borbu. Oni su prihvatali razgovore, cesto se izjasnjavali za borbu, ponekad su bili spremni da pruze podrsku partizanima, ali su gotovo svuda ispoljavali kolebanje i sumnju u prerani pocetak oruzane borbe. Veliki uspjesi ustanka i sve sire pristupanje masa srpskog naroda oslobodilackom frontu doprinijeli su otvorenijem istupanju pojedinih grupa i prvaka tih stranaka protiv okupatora. Tako je u jesen 1941. godine doslo do stvaranja lokalnih odbora Narodnooslobodilackog fronta u koje su, pored komunista, ulazili i neki lokalni prvaci tih stranaka.
Medjutim, pojacana akcija burzoaskih snaga koje su se okupljale oko grupe oficira bivse jugoslovenske vojske, na cijem je celu stajao pukovnik Draza Mihajlovic, narocito u vrijeme velike njemacke ofanzive protiv partizanskih snaga i slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji i Sumadiji, ostavila je snazan pecat na politicka kretanja u Srbiji u jesen 1941. godine. Sve snage srpske burzoazije koje se nisu vezale za akciju vlade generala Milana Nedica pridruzile su se Drazi Mihajlovicu. Te snage su istupale kao tumaci i aktivni borci za obnovu vladavine velikosrpske hegemonisticke burzoazije. Mihajlovic je svoju grupu smatrao legitimnim nasljednikom bivse jugoslovenske vojske i tako je istupao, osudjujuci ustanak kao preuranjen i agitujuci u narodu da ne ide u partizane i da ih ne podrzava.
KPJ je, isticuci borbu protiv okupatora kao stvar svih patriotskih snaga i shvatajuci ogroman znacaj ujedinjenja i mobilizacije cijelog naroda u toj borbi, vec u vrijeme prvih akcija partizanskih odreda potrazila dodir sa Mihajlovicem i pozivala ga u zajednicku borbu protiv okupatora, sto je on odlucno odbijao. Medjutim, razvoj ustanka i njegove sve krupnije pobjede pokazale su da uticaj ovih reakcionarnih snaga u narodu nije bio toliko snazan da bi propagandom svoje taktike odlaganja oruzane borbe sprijecile pristupanje sirih masa naroda oslobodilackom frontu. To je natjeralo Mihajlovica i snage oko njega da promijene taktiku. Da bi sprijecile jacanje partizanskih odreda i sirenje ustanka, te snage su u avgustu 1941. godine pocele stvarati svoje oruzane formacije – cetnicke odrede – mobilisuci u ime kralja i izbjeglicke vlade ljudstvo za sebe. Kurs stvaranja oruzanih formacija od strane snaga koje su odbijale svaku aktivnu borbu protiv okupatora jasno je nagovjestavao njihove prave namjere. Medjutim, one su u tome postizale uspjehe zahvaljujuci, prije svega, svom stavu prema okupatoru. Svi oni dijelovi naroda koji su se kolebali, koji nisu bili spremni za odlucnu borbu, pristupali su cetnicima, koji su se tek „pripremali“ za borbu. To je negativno uticalo na raspolozenje narocito dijela seljackih masa. Bilo je ocigledno da ce takva aktivnost velikosrpske reakcije uticati na suzavanje politicke osnove ustanka narocito u uslovima vecih ofanzivnih operacija okupatora, sa kojima se u najskorije vrijeme moralo racunati.
Zbog toga je cetnistvo postalo ozbiljna opasnost po jedinstvo ustanickih masa srpskog naroda, i Partiji je predstojala teska borba za otkrivanje njegove prave sustine, za istjerivanje na vidjelo njenih vodja, za koje su oslobodilacke krilatice bile paravan za borbu protiv ustanka i za stvaranje uslova koji bi omogucili obnovu starog politickog sistema. Zato su rukovodstva ustanka pojacala svoj pritisak na Drazu Mihajlovica i komande njegovih odreda, zahtjevajuci od njih da stupe u borbu protiv okupatora. Pri tom je Partija, racunajuci sa dijelom masa koje su jos imale iluzija o monarhiji i bile pod uticajem tradicije cetnistva, a koje su u osnovi bile patriotski orijentisane, pokazala najvecu politicku gipkost i sirinu. Ona je isticala da nema nikakve prepreke saradnji cetnickih i partizanskih odreda u oslobodilackoj borbi, koja je prvenstveni cilj svih patriotskih snaga. Na inicijativu Vrhovnog staba partizanskih odreda odrzana su u jesen 1941. godine dva sastanka izmedju Tita i Draze Mihajlovica. Vrhovni komandant nudio je Mihajlovicu obrazovanje zajednicke komande, izradu zajednickog plana operacija, u svemu jednako tretiranje partizanskih i cetnickih boraca, ali je Mihajlovic svaki put odlucno odbio sve te prijedloge. Medjutim, kako su inicijativa Vrhovnog staba i veliki uspjesi koje su partizanski odredi postizali u to vrijeme podsticali borbeno raspolozenje i onog dijela seljastva, koje se orjentisalo prema cetnickom pokretu i ojacali njegov pritisak na rukovodstvo da ga vodi u borbu, Mihajlovic je bio primoran da tolerise angazovanje nekih cetnickih odreda u borbi protiv okupatora. U isto vrijeme cetnicko rukovodstvo je manje ili vise otvoreno radilo protiv partizana i KPJ, sirilo propagandu o komunistickom karakteru ustanka, radilo na obnavljanju organa stare jugoslovenske vlasti itd. U septembru je Mihajlovic postigao tajni sporazum s Nedicem za borbu protiv partizana.
Kada je u oktobru 1941. u stab Draze Mihajlovica stigla misija s predstavnicima britanske komande za Bliski istok i izbjeglicke jugoslovenske vlade i prenijela mu poruku jugoslovenske vlade da sprijeci ustanak kome na celu stoji KPJ, Mihajlovic je sa jos vise odlucnosti nastavio borbu protiv ustanka. To je upravo bilo vrijeme kada su njemacke trupe izvodile svoju veliku ofanzivu protiv ustanka u Srbiji. Cetnicko rukovodstvo iskoristilo je njemacku ofanzivu kao povoljan trenutak za unistenje ustanka te su njihovi odredi pocetkom novembra 1941. poceli napade na oslobodjenu teritoriju. Porazen u otvorenoj borbi sa partizanskim odredima, Draza Mihajlovic se obratio Njemcima, obecavsi im prilikom pregovora 13. novembra 1941. da ce voditi borbu protiv partizana i da nece pruzati otpor njemackim trupama. U isto vrijeme preko britanske misije u svom stabu obratio se izbjeglickoj vladi sa zahtjevom da preduzme korake kako bi se partizani primorali da obustave bratoubilacku borbu koju su, toboze, zapoceli i da zajedno sa cetnicima pod njegovom komandom krenu u borbu protiv okupatora. Vlada je razvila snaznu diplomatsku aktivnost, vrseci preko britanske vlade pritisak na vladu SSSR-a da utice na partizane u smislu Mihajlovicevih zahtjeva. Tada su se vlade Velike Britanije i Sovjetskog Saveza slozile da treba preduzeti korake u pravcu pomirenja partizana i cetnika i njihove zajednicke borbe pod komandom Draze Mihajlovica protiv okupatora. Pored toga, izbjeglicka vlada je organizovala preko stampe i radija zapadnih saveznickih zemalja propagandu u kojoj velicaju navodnu borbu Mihajlovicevih cetnika i optuzuju partizane kao saradnike okupatora. Vec u decembru Mihajlovic je unaprijedjen u cin generala, a u januaru 1942. imenovan je u izbjeglickoj vladi za ministra vojske i mornarice. U lazno informisanoj javnosti, Mihajlovic je postao legendarni borac protiv okupatora. Tako se, bas u vrijeme kada su cetnici stupili zajedno sa okupatorom u otvorenu borbu protiv ustanka, pripremila jedna od najvecih zavjera protiv najjaceg oslobodilackog pokreta u porobljenoj Evropi. Koristeci se statusom saveznicke vlade i podrskom koju su joj pruzali reakcionarni krugovi Zapada, izbjeglicka vlada nije birala sredstva da se obracuna sa ustankom naroda Jugosalvije.
Draza Mihajlovic je 30. novembra 1941., u vrijeme kada je Vrhovni stab sa dijelom partizanskih snaga napustao teritoriju Srbije pod pritiskom Njemaca, izdao direktivu cetnickim odredima za „legalizaciju“ kod okupatora. Ova direktiva obiljezava osnovne strategijske i takticke koncepcije cetnickog pokreta. Taj pokret je djelimicnim ukljucivanjem svojih pristalica u aparat kvislinske vlasti i svojih oruzanih odreda u oruzane snage kvislinga nastojao da ucvrsti svoje pozicije i da poslije odlaska okupatora osigura obnovu starog poretka. U isto vrijeme to je bio i najbolji put da se osigura saradnja sa okupatorom i oslonac na njega u borbi za razbijanje ustanka.
Gubitak oslobodjene teritorije i najbrutalnije represalije okupatora nad narodom, zajedno sa akcijom Nediceve vlade i cetnika Draze Mihajlovica, doveli su do znatnog kolebanja naroda i ozbiljnije oseke ustanka u zapadnoj Srbiji i Sumadiji. Mase naroda koje su u prethodnom periodu uzele aktivnog ucesca u oslobodilackoj borbi povukle su se pred terorom okupatora i kvislinga. Ali to nije znacilo i unistenje ustanka u Srbiji. U njenoj jugoistocnoj oblasti bas u to vrijeme razgarao se pravi ustanicki polet. U zapadnoj Srbiji i Sumadiji, pored ne malih partizanskih snaga, ostao je u narodnim masama snazan uticaj narodnooslobodilackog pokreta. Nadasve, u ocima naroda cetnici Draze Mihajlovica otkrili su svoje pravo lice neprijatelja oslobodilacke borbe i saradnika okupatora, zbog cega oni nece moci, uprkos svemu, osigurati siri uticaj u narodu, ni stvoriti trajnija uporista.
U nesto drugacijim uslovima i preko razlicitih oblika razvijala se aktivnost Partije u borbi za pokretanje naroda u ustanak i za stvaranje oslobodilackog fronta u Crnoj Gori. Crnogorski narod je masovno prihvatio poziv Partije na oruzanu borbu. Na porast borbenog raspolozenja uticali su krupni uspjesi ostvareni u prvim naletima na okupatorske garnizone. U ustanku se nasao i dio velikosrpski i separatisticki orijentisanih elemenata, ali ofanziva talijanskih trupa, koja je uslijedila svega nekoliko dana poslije pocetka oruzane borbe, uticala je na diferenciranje politickih snaga u Crnoj Gori. Vodje Crnogorske federalisticke stranke i one snage koje su bile na pozicijama jugoslovenske izbjeglicke vlade odmah su razvile akciju protiv ustanka, koristeci se talijanskom ofanzivom, gubitkom oslobodjene teritorije i pojavam kolebanja u narodu. Dok se vecina federalistickih vodja stavila otvoreno u sluzbu okupatora, stvarajuci svoje oruzane odrede koji su cuvali pojedine objekte radi sprjecavanja partizanskih napada, prvaci JRZ, JNS, Zemljoradnicke, Demokratske stranke, ljoticevci, vecina oficira bivse jugoslovenske vojske itd., izjasnjavajuci se na rijecima protiv okupatora, optuzivali su KPJ za preuranjeni ustanak i za represalije koje su talijanske trupe u toku ofanzive pocinile nad narodom. Oni su gubitak oslobodjene teritorije koristili kao dokaz pravilnosti svoje teze o preuranjenosti ustanka, a naporima Partije da ponovo razvije ustanicki polet suprotstavljali su svoj stav da oruzanu borbu treba odloziti za povoljniji trenutak.
Situacija je bila utoliko teza sto se partijska organizacija u uslovima intervencije jakih okupacionih snaga svega nekoliko dana poslije pocetka ustanka i gubitka oslobodjene teritorije nije odmah snasla; ona se nije odmah preorijentisala na oblike borbe i organizacije koji bi odgovarali novostvorenoj situaciji. Zbog toga su prestale oruzane akcije, sto se, takodje, negativno ogledalo na razvitak politickih prilika u Crnoj Gori. Mada je znatan dio naroda talijansku ofanzivu dozivio kao poraz ustanka, narodne mase, uprkos prijetnji i pritisku, zadrzale su oruzje i neprijateljski se odnosile prema svim mjerama okupatora kvislinga. Medjutim, zastoj oruzanih akcija u avgustu i septembru 1941. koristile su burzoaske snage da pojacaju svoj uticaj u narodu u cilju odlaganja borbe. Pri tome su im dobrodosle velike privredne teskoce i spremnost okupatora da u savladjivanju tih teskoca pomogne svima onima koji su bili za „red i mir“. One su se, isto tako, koristile i izvjesnim lijevim greskama partijske organizacije, koje su narocito dosle do izrazaja u unistavanju „spijuna“ i „petokolonasa“ u vrijeme kada borbe nisu vodjene i kada se takvi elementi nisu u ocima naroda otkrili kao saradnici okupatora.
Kao rezultat aktivnosti partijske organizacije i pomoci koju joj je pruzio CK KPJ, u oktobru 1941. je u Crnoj Gori doslo do poleta oruzane borbe o do jacanja oslobodilackog fronta. U novembru je bila oslobodjena prostrana oblast i okupatoru su naneseni novi gubici. Narod oslobodjenih teritorija ucestvovao je u oruzanim akcijama, u snabdijevanju partizanskih odreda, u radu NOO itd. U to vrijeme je obrazovano nekoliko antifasistickih omladinskih i zenskih organizacija. Narocito veliku aktivnost razvila je Crnogorska narodna omladina, koja je okupljala najsire omladinske mase, ali je uporedo s tim rasla i akcija domacih reakcionarnih snaga. To je doslo do izrazaja posebno poslije neupjsnog napada na Pljevlja prvih dana decembra 1941. godine. Najbolje partizanske snage iz cijele Crne Gore – preko 3.500 boraca – angazovane su u napadu na dobro utvrdjeni i brojno mnogo jaci talijanski garnizon. Neuspjeh u napadu i veoma teski gubici izazvali su kolebanja u ustanickim redovima i stvorili povoljne uslove za pojacanu aktivnost reakcionarnih snaga. U jednom dijelu Crne Gore te snage su krajem 1941. godine preuzele inicijativu, pocele formirati cetnicke oruzane odrede i napadati na partizane zajedno sa talijanskim okupacionim trupama.
Borba Partije za okupljanje narodnih masa u jedinstveni oslobodilacki front u Bosni i Hercegovini razvijala se od samog pocetka u veoma teskim i slozenim uslovima, koji su, prije svega, bili rezultat snazno izrazene vjerske i nacionalne netrpeljivosti koja je, podsticana od okupatora, ustasa i visokog katolickog klera, uzela takve razmjere da je prijetila da se pretvori u bratoubilacku borbu izmedju progonjenih srpskih masa s jedne i muslimanskih i hrvatskih masa s druge strane. Ustaske zlocine koristili su velikosrpski elementi da bi srpskim masama, koje su prihvatile poziv Partije na ustanak velikim dijelom zato sto su u ustanku vidjele spas od unistenja, nametnule svoja shvatanja o ciljevima ustanka. Oni su isticali da je ustanak usmjeren iskljucivo protiv kvislinske NDH, optuzujuci hrvatski narod i muslimansko stanovnistvo kao krivse za progone srpskog naroda. Dio srpskih seljackih masa, zatrovan vjerskom i nacionalnom netrpeljivoscu, prihvatao je takva tumacenja karaktera i ciljeva ustanka i nasjedao zahtjevima velikosrpskih elemenata da se pomocu okupatora rijesi pitanje zastite srpskog naroda od ustaskih progona. Velikosrbi su slali peticije Italiji da okupira Bosnu i Hercegovinu, a nesto kasnije njihovi predstavnici u istocnoj Bosni trazili su od njemackog okupatora da se ova oblast prikljuci Nedicevoj Srbiji.
S druge strane, Partiji je predstojala duga i slozena borba za okupljanje u oslobodilacki front muslimanskih i hrvatskih masa, kod kojih su se, zbog razocarenja u Kraljevinu Jugoslaviju i pod uticajem vjerskog i nacionalnog antagonizma, pojacale iluzije u okupatora i ustasku drzavu. Raspaljene sovinisticke strasti u prvim ustanickim borbama isle su na ruku okupatorskoj i ustaskoj politici izazivanja bratoubilackih pokolja i bile povoljan faktor jacanja njihovih pozicija i uticaja u hrvatskim i muslimanskim masama.
U takvim uslovima pred partijsku organizaciju u BiH postavljao se kao osnovni zadatak sprjecavanje bratoubilacke borbe i jacanje bratstva i jedinstva na platformi borbe protiv okupatora i kvislinga. Ostvarenje tog zadatka pretpostavljalo je, prije svega, otklanjanje uticaja velikosrpskih snaga u ustanickim srpskim masama i razbijanje iluzija u kvislinsku ustasku drzavu u muslimanskim i hrvatskim masama.
Pre nego sto je uspjela da stabilizuje snage ustanka Partija se suocila s neposrednom opasnoscu koja je zaprijetila od zajednicke akcije okupatora i velikosrpskih snaga. Ta akcija je pocela krajem avgusta 1941., poslije sporazuma izmedju Pavelica i Italije o talijanskoj okupaciji takozvane demilitarizovane zone. Za vrijeme priprema i u toku nastupanja talijanskih trupa protiv ustanickih snaga i oslobodjenih teritorija u Hercegovini, zapadnoj i srednjoj Bosni, velikosrpski elementi razvili su propagandu o zastitnickoj ulozi talijanskog okupatora i pozivali ustanike da ne pruze otpor njegovim trupama. Talijanske snage su vrsile masovne represalije svuda tamo gdje su nailazile na otpor i prihvatile saradnju sa svima onima koji su se izjasnjavali za obustavljanje borbe protiv okupatora, a za borbu protiv komunista. To je izazvalo kolebanje u narodu i medju ustanicima. Odmah zatim, velikosrbi su uz podrsku talijanskog okupatora pristupili obrazovanju cetnickih oruzanih odreda. U istocnoj Bosni velikosrpski elementi su dok je ustanak bio u poletu pregovarali sa rukovodstvom ustanika i jedno vrijeme cak pristali na zajednicku borbu, ali su, kao i Draza Mihajlovic u Srbiji, istovremeno vodili propagandu protiv komunista, izjasnjavali se za borbu samo protiv ustasa, napadali hrvatska i muslimanska naselja itd. Kada je Mihajlovic poceo napade na oslobodjenu teritoriju u Srbiji, cetnicke vodje u istocnoj Bosni raskinule su svaku saradnju sa partizanima. Kolebanje do kojeg je doslo medju ustanickim masama poslije gubitka slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji cetnici su iskoristili narocito u vrijeme velike njemacke ofanzive u istocnoj Bosni u januaru 1942., pozivajuci ustanike da ne pruzaju otpor njemackim trupama. To je izazvalo ozbiljnu oseku ustanka u ovoj oblasti.
Iako su okupator i velikosrpske snage ujedinjenom akcijom u BiH uspjeli da poljuljaju, a mjestimicno i razbiju jedinstvo srpskih masa, koje je doslo do izrazaja u ustanickim borbama u julu i avgustu 1941., osnovni cilj te akcije – unistenje ustanka i izolovanje Komunisticke partije – nije bio ostvaren. Svojim radom na tumacenju ciljeva NOB-a i otkrivanju sustine akcije velikosrpskih snaga, uspjesima koje je postigla u ucvrscivanju ustanickih formacija i suzbijanju stihije, Partija je ucvrstila jezgro partizanksih snaga i svoj uticaj u znatnom dijelu naroda. To se izrazavalo kako u mnogobrojnim partizanskim jedinicama koje su bile spremne da vode borbu ne samo protiv ustasa, vec i protiv svih okupatora i cetnickih snaga, tako i u borbenim antifasistickim organizacijama, koje su okupljale sve sire mase naroda i razvijale njihovu aktivnost na liniji oslobodilacke borbe.
U toku borbe, pod uticajem politicke aktivnosti Partije i uspjeha ustanka, jacao je proces ogradjivanja hrvatskih i muslimanskih masa od ustaske drzave. Sama kretanja u toku ustanka i, narocito, ujedinjavanja oko okupatora ustaskih i cetnickih snaga s jedne i odlucna borba partizanskih snaga protiv okupatora i kvislinga s druge strane, uticali su na razvijanje svijesti tih masa o ciljevima oslobodilacke borbe.
Borba Partije za stvaranje jedinstvenog oslobodilackog fronta u raznim oblastima Hrvatske razvijala se s mnogim specificnostima. Neke osnovne zajednicke karakteristike imala je u onim oblastima, koje su naseljene pretezno ili velikim dijelom srpskim stanovnistvom (Lika, Kordun, Banija, Slavonija). Isto tako, sa dosta specificnosti razvijala se u oblastima anektiranim od Italije (Dalmacija, Hrvatsko primorje) u poredjenju sa srednjim dijelom Hrvatske.
Kao i u BiH, mase srpskog stanovnistva Like, Banije i Korduna prihvatile su poziv Partije na oruzanu borbu i vec u ljeto 1941. su u tim oblastima stvorena snazna ustanicka zarista. Partijske organizacije su i tu morale voditi odlucnu borbu protiv pokusaja velikosrpskih elemenata da ustanak skrenu u pravcu bratoubilacke borbe. Takvi pokusaji uspjesno su bili savladani na Kordunu i Baniji, ali je u Lici velikosrpskim snagama poslo za rukom da u saradnji sa talijanskim okupatorom izazovu snaznija kolebanja ustanickih masa i da stvore svoje cetnicke formacije. Medjutim, vec krajem 1941. godine razvoj u Lici kretao se u pravcu stabilizacije ustanka i razbijanja uticaja velikosrpskih snaga. Jedinstvo naroda u oslobodilackoj borbi neprekidno je jacalo i ispoljilo se u aktivnosti organizacija Narodnooslobodilackog fronta, koje su okupljale najsire srpske mase. Boreci se protiv ustaskih pokusaja da na nacionalistickoj i sovinistickoj osnovi mobilisu hrvatsko stanovnistvo u ovim oblastima, Partija je uspjela da sprijeci pojave bratoubilacke borbe i u velikoj mjeri razvije simpatije hrvatskih masa prema oslobodilackom pokretu te stvori uslove za njihovo postepeno ukljucivanje u borbu protiv okupatora i kvislinga.
U naporima za stvaranje oslobodilackog fronta Partija je morala da savlada iluzije kod jednog dijela hrvatskog naroda o ustaskoj drzavi i, narocito, uticaj Hrvatske seljacke stranke. Poziv na oruzanu borbu i prve oruzane akcije partizanksih odreda pokazali su da se Partija u to vrijeme mogla osloniti gotovo jedino na svoj aktiv i na klasno svjesne radnike. Mase hrvatskog seljstva su se ogradjivale od ustaske drzave, one su bile protiv zlocinacke ustaske politike unistavanja srpskog naroda, rastao je njihov otpor mobilizaciji u ustaske i domobranske formacije; one su bile protiv eksploatatorske ustaske i okupatorske politike, protiv slanja hrvatskih vojnika na istocni front i protiv mobilisanja radnika za Njemacku. No, bile su pod snaznim uticajem vodstva Hrvatske seljacke stranke i u pocetku nisu bile voljne da prihvate liniju oruzane borbe protiv okupatora i kvislinske ustaske drzave. Zbog toga je Partiji predstojala borba za razbijanje uticaja vodstva te stranke u masama, za otkrivanje sustine njegove politike lojalnosti prema okupatoru i Pavelicu. Svi pokusaji Partije da utice na politiku vodstva HSS-a, da sa njim postigne saglasnost na platformi borbe protiv okupatora ostali su bez uspjeha. Predsjednik HSS-a, Vlatko Macek, ostao je odlucno pri svome stavu i od organizacije Stranke je zahtjevao da odbija svaku saradnju sa komunistima i ograde se od njihove akcije da pokrenu i razviju oruzanu borbu. Zbog toga je Partija, pored organizovanja i vodjenja oruzanih akcija, teziste svojih napora bacila na neposrednu politicku aktivnost u masama, na stvaranje organizacija oslobodilackog fronta u koje bi se postepeno ukljucivale politicki naprednije i borbenije pristalice HSS-a. To je dovelo do jos zivlje aktivnosti vodstva HSS-a protiv ustanka i do pokusaja nekih njenih prvaka da pregovorima s rukovodstvom Partije i izjasnjavanjem na rijecima protiv okupatora zadrze uticaj na pristalice svoje stranke, koje su se okretale narodnooslobodilackom pokretu. Partija je pocela u narodnim masama otvoreno razotkrivati ulogu reakcionarnog vodstva HSS-a.
Proces diferencijacije u HSS-u, koji je poceo vec u periodu poslije sporazuma Cvetkovic-Macek, sada je po pitanju lojalnosti prema okupatoru i ustaskoj drzavi ili za borbu protiv njih ulazio u fazu koja je navjestavala konacno rasoadanje stranke i prelazak masa, prije svega seljastva, na pozicije NOP-a. Sve otvoreniji neprijateljski stav prema ustaskom rezimu i simpatije prema oslobodilackom pokretu, sve vidniji znaci kolebanja u domobranskoj vojsci, stvaranje organizacija i odbora oslobodilackog fronta i njihova politicka i borbena aktivnost, a isto tako i stalan porast broja partizanskih odreda u raznim oblastima Hrvatske i njihove uspjesne akcije – sve su to bile nesumnjive manifestacije ovog procesa.
Za razliku od drugih pokrajina, u Sloveniji se proces stvaranja jedinstvenog oslobodilackog fronta i njegovih organizacija poceo razvijati poslije obrazovanja Osvobodilne fronte, krajem aprila 1941. godine. Nakon poziva na oruzanu borbu i u toku prvih oruzanih akcija partizanskih odreda, Osvobodilnoj fronti su pristupile jos neke manje politicke grupe. Tada je ubrzan proces stvaranja terenskih odbora Osvobodilne fronte, koji su okupljali sve sire mase slovenackog naroda. U ovoj masovnoj antifasistickoj organizaciji KPJ se odlucno zalagala za razvijanje oruzane borbe, za mobilizaciju u partizanske odrede i za aktivnu i najsiru podrsku naroda partizanskim snagama, savladavajuci pojave kolebanja i neodlucnosti u redovima svojih saveznika i idejne i politicke razlike koje su bile izvor pojava sektastva i netrpeljivosti izmedju pojedinih grupa. Otuda je karakteristicno da se u naporima za stvaranje partizanskih jedinica i za vodjenje oruzanih akcija i KP Slovenije morala u pocetku osloniti gotovo jedino na svoj aktiv i na klasno svjesne radnike. Svojim oruzanim akcijama, partizanski odredi su slovenackom narodu u njemackoj okupacionoj zoni, koji je bio izlozen najokrutnijim mjerama denacionalizacije i masovnog iseljavanja, ukazivali na jedini moguci put nacionalnog opstanka. Isto se desavalo i u talijanskoj okupacionoj zoni. Takav uticaj oruzane borbe ispoljio se u brojnom stanju partizanskih jedinica, koje su u nekim oblastima Slovenije vec u ljeto 1941. izrasle u cete i bataljone, i jos vise, u prosirenju i unutrasnjem jacanju Osvobodilne fronte i njenih terenskih odbora, koji su se svojom aktivnom podrskom partizanskim odredima afirmisali kao masovna politicka osnova oruzane borbe slovenackog naroda. Oslanjajuci se na radnicku klasu, a zatim i na sve siru podrsku ostalih radnih slojeva, Partija je u okupiranim gradovima, narocito u Ljubljani, izgradila cvrstu organizaciju narodnooslobodilackog pokreta. Sluzba obavjestavanja i bezbjednosti, koja se razvila u jednu od najsnaznijih i najaktivnijih ilegalnih organizacija, izvodila je mnogobrojne borbene akcije, unistavala okupatorske oficire o domace izdajnike, organizovala obavjestajnu sluzbu, oslobadjala zatvorenike, izvodila diverzije i sabotaze itd. U Ljubljani je bila organizovana „Centralna tehnika“, koja je izdavala i s uspjehom rasturala mnogobrojne publikacije KPJ i Osvobodilne fronte. Nekoliko uspjesno izvedenih masovnih politickih manifestacija, koje je organizovala Partija u Ljubljani, potvrdili su jedinstvo naroda i snagu OF.
Stvaranje i prosirivanje OF, koja se izgradjivala kao opstenarodna borbena antifasisticka organizacija, pratila je sve zivlja aktivnost slovenacke burzoazije na liniji razbijanja slovenackog naroda u oslobodilackoj borbi. Reakcionarne snage klerikalne i liberalne stranke sve su organizovanije istupale s propagandom o preuranjenosti oruzane borbe, optuzujuci KPJ i OF za represalije okupatora nad narodom. Krajem 1941. godine te snage su pocele stvarati svoje oruzane formacije, povezujuci se sa stabom Draze Mihajlovica i s izbjeglickom vladom.
Proces stvaranja oslobodilackog fronta makedonskog naroda nije se razvijao uporedo sa porastom borbenog, antiokupatorskog raspolozenja masa, koje su se, zbog denacionalizatorske politike bugarskog okupatora, oslobadjale iluzija o tome da je krah Kraljevine Jugoslavije i prikljucenje najveceg dijela Makedonije Bugarskoj put ka njihovom nacionalnom oslobodjenju. Osnovni uzrok tome je bilo nesredjeno stanje u samoj partijskoj organizaciji Makedonije. Napori CK KPJ da konsoliduje stanje u toj organizaciji razbijali su se o otpor oportunistickih i probugarskih elemenata u Pokrajinskom komitetu KPJ, koji je nailazio na podrsku CK Bugarske radnicke partije (komunista). U julu 1941. je CK KPJ donio odluku o suspenziji Pokrajinskog komiteta i o iskljucenju njegovog sekretara Metodija Satorova iz KPJ, uputio svoga delegata u Makedoniju da sprovede te odluke i da obrazuje privremeno pokrajinsko rukovodstvo, koje bi odmah pristupilo organizovanju oruzane borbe. Pokrajinski komitet je, medjutim, odbio da prihvati pomenute odluke. Zbog toga je CK KPJ na svojoj sjednici od 31. avgusta 1941. donio odluku da u Makedoniju ponovo uputi svog delegata sa ovlastima da obrazuje novo rukovodstvo i da obavijesti Kominternu o uzrocima stanja u makedonskoj organizaciji i o posljedicama koje su zbog toga nastale u Makeodiniji. Odluka Kominterne da makedonska partijska organizacija ostane u sastavu KPJ uticala je na to da rukovodstvo Bugarske radnicke partije (komunista) privremeno obustavi svoju aktivnost u makedonskoj partijskoj organizaciji. Novi pokrajinski komitet KPJ za Makedoniju naisao je na podrsku narocito nekih partijskih organizacija (Kumanovo, Skoplje, Prilep), ciji su clanovi odbili da izvrsavaju direktive ranijeg rukovodstva i nastavili da djeluju u duhu stavova KPJ. Zahvaljujuci tome vec u septembru su stvarani prvi partizanski odredi, a prve oruzane akcije izvedene su u oktobru 1941.
Razvitak oruzanih akcija i polet borbenog raspolozenja masa potvrdili su da u makedonskom narodu sazrijevaju uslovi za organizovanje sirokog oslobodilackog pokreta. Medjutim, taj proces je ponovo bio zakocen krajem 1941. godine, poslije hapsenja sekretara i nekoliko clanova Pokrajinskog komiteta od strane bugarskog okupatora. Tada je u PK prevladao oportunizam po pitanju vodjenja oruzane borbe, cemu je doprinjeo i delegat CK BRP(k) istupajuci sa stavovima da u Makedoniji za oruzanu borbu nema uslova. Usljed toga je Glavni stab partizanskih odreda bio rasformiran i borbe obustavljene.

  Uprkos svim izlozenim specificnostima, proces stvaranja jedinstvenog narodnooslobodilackog fronta imao je u cjeloj zemlji tu bitnu zajednicku karakteristiku da je KPJ bila i ostala jedina rukovodeca snaga oslobodilacke borbe. Jedino je ona bila inicijator saradnje s raznim politickim grupama i organizacijama na platformi borbe protiv okupatora i kvislinga. Takva njena inicijativa nailazila je kod rukovodstava, a i prvaka burzoaskih politickih stranaka na odbijanja ili, u najboljem slucaju, na jalove razgovore. Ipak, to je odbijanje, isto kao i toboznja neslaganja u taktici borbe, logikom samog razvitka vodilo otkrivanju u ocima naroda tih snaga kao neprijatelja oslobodilacke borbe. To je bio put oslobadjanja dijela naroda ispod njihovog uticaja, put jos snaznijeg procesa diferenciranja u redovima pristalica tih stranaka i okupljanja u jedinstveni oslobodilacki front svega onoga sto je patriotski i borbeno raspolozeno. Iako se razvijao razlicitim intenzitetom, taj proces je vec 1941. godine donio svuda znacajne rezultate. Ogromna vecina naroda na ustanickim zaristima prihvatila je Partiju kao svog predvodnika u borbi i u njenoj politickoj platformi vidjela put ka oslobodjenju i ostvarenju svojih davnasnjih nacionalnih i socijalnih teznji. Tako je Partija u mnogim krajevima zemlje stvorila snazna uporista. Sto su njeni napori da ostvari saradnju sa pojedinim burzoaskim grupama dobijali sve jasniji karakter otvorene borbe za mase po pitanju za okupatora ili protiv njega, to je pristupanje simpatizera, lokalnih rukovodstava i pojedinih prvaka tih stranaka oslobodilackom frontu u sustini sve vise znacilo njihov prelazak na pozicije KPJ. Zbog toga, osim izvjesnih tendencija u Sloveniji, nekih izrazitijih napora od strane onih snaga koje su iskreno pristupile borbi da ocuvaju i izgradjuju organizacije svojih stranaka u sklopu oslobodilackog fronta nije bilo ni u jednom dijelu zemlje. Narodne mase su se okupljale oko odbora i organizacija oslobodilackog fronta, koje su postepeno izrastale u sve siru i stabilniju politicku osnovicu ustanka. U takvom razvoju iz politickog zivota naroda postepeno su nestajali ostaci ranijih politickih shvatanja koja su se formirala na osnovu vjerskih, nacionalnih i drugih razlika. Tamo gdje su se oko borbenih organa ustanka okupljale i razvijale svoju aktivnost narodne mase, prihvatajuci kao svoj osnovni cilj oslobodjenje zemlje, kriterij politicke orijentacije svakog pojedinca postajale su njegova pripadnost i aktivnost i jedinstvenom oslobodilackom frontu. Tako se postepeno odozdo, u vatri borbe, pocela stvarati jedna i po programu i po oblicima nova politicka organizacija – Narodnooslobodilacki front.
U naporima za stvaranje i prosirivanje jedinstvenog fronta borbe protiv okupatora i kvislniga, Partija je dala inicijativu za okupljanje masa omladine i zena. SKOJ sa preko 30.000 svojih clanova i znatnim uticajem na omladinu bio je u vrijeme pokretanja i razvitka ustanka jedan od najznacajnijih oslonaca Partije. Djelujuci u duhu platforme KPJ, SKOJ je pristupio stvaranju antifasistickih omladinskih aktiva, koji su se postepeno povezivali u mjesne, opstinske, sreske i okruzne saveze. Ovi savezi su na oslobodjenim teritorijama okupili mase omladine, pruzajuci najsnazniju podrsku svim akcijama Partije. Hiljade omladinaca stupale su u partizanske odrede. Na okupiranim teritorijama ovi savezi su bili oslonac Partije u razvijanju politicke i borbene aktivnosti. Kao izraz ostvarenog jedinstva omladine u borbi protiv okupatora i kvislinga, vec 1941. godine osnovani su: Srpski narodnooslobodilacki omladinski savez, Crnogorska narodna omladina, Mladinska osvobodilna fronta Slovenije i Narodnooslobodilacki omladinski savez Bosne i Hercegovine. Lomeci patrijarhalna i reakcionarna shvatanja o mjestu i ulozi zene u drustvu, Partija je razvila siroku akciju okupljanja zena u oslobodilacki front. Sama praksa je ubrzo istakla veliki znacaj ucesca zena kako u mnogostranoj aktivnosti na oslobodjenim i okupiranim teritorijama, tako i u vojnim jedinicama. Borba protiv okupatora i kvislinga, otpor teroru i unistavanju i demokratska perspektiva koju im je svojim ciljevima stvarao ustanak pokrenuli su mase zena i uticali da se ane sve vise ukljuce u NOF. Na inicijativu Partije 1941. godine poceo je proces stvaranja zenskih organizacija antifasistickog fronta, preko kojih su zene razvijale svoju borbenu i politicku aktivnost u ustanku.
Rukovodeci se vec ranije jasno formulisanim nacionalnim programom, Partija je oslobodilacku borbu postavila kao stvar svih jugoslovenskih naroda, isticuci da samo zajednicka borba protiv istog neprijatelja moze biti zalog konacne pobjede. Istovremeno ona je od samog pocetka istupila sa stavom da oslobodilacka borba nosi svakom narodu potpunu nacionalnu afirmaciju i pravo da sam odlucuje o svojoj sudbini. Partija je bila nacisto s tim da je samo tako postavljeno nacionalno pitanje moglo biti osnova na kojoj je moguce istaci parolu bratstva i jedinstva naroda Jugoslavije, kao jednu od najvaznijih parola oslobodilacke borbe. Zajednicka borba sblizavala je jugoslovenske narode i razvijala povjerenje medju njima, koje je bilo toliko poljuljano politikom ranijih rezima, aprilskom nacionalnom katastrofom i, narocito, okupatorskom i kvislinskom politikom raspirivanja bratoubilacke borbe. To je bila osnova na kojoj se postepeno u svijesti naroda vracala vjera u ideju jugoslovenskog jedinstva, ispunjenu novim sadrzajem – zajednickom oruzanom borbom za oslobodjenje i ravnopravnost svih naroda Jugoslavije.
Svoj stav da je borba protiv okupatora i njegovih domacih pomagaca stvar svakog naroda i da ona pored oslobodjenja od okupatorskog jarma nosi i pravo svakog naroda na samoopredjeljenje, Partija je jasno izrazila u stvaranju nacionalnih vojnih i politickih rukovodstava ustanka. Uoci oruzane borbe i u njenom pocetku, iz ranijih vojnih komiteta postepeno su se razvijala nacionalna vojna rukovodstva. Na Svjetovanju u Stolicama 26. septembra 1941. godine donijeta je odluka da se nacionalna i pokrajinska vojna rukovodstva oforme kao glavni stabovi narodnooslobodilackih partizanskih odreda. Stvaranjem Slovenackog NOO i Glavnog NOO Srbije, vec 1941. je poceo proces stvaranja i nacionalnih politickih rukovodstava. Stvaranje nacionalnih vojnih i politickih rukovodstava i njihova postepena afirmacija u procesu razvitka ustanka pruzali su narodima Jugoslavije garanciju da oslobodilacka borba u sebi nosi i ostvarenje nacionalnih prava svakog naroda.
Odlucnu i upornu borbu Partija je vodila protiv politike raspirivanja sovinistickih strasti i izazivanja bratoubilacke borbe od strane okupatora i kvislinga. Ona je u ocima naroda otkrivala pravi smisao politike huskanja hrvatskih i muslimanskih masa protiv srpskog naroda, ustajala protiv optuzivanja srpskog naroda kao krivca za politiku velikosrpske hegemonisticke burzoazije, protiv objasnjavanja aprilske katastrofe od strane velikosrpske reakcije „izdajom Hrvata“, protiv politike odmazde nad hrvatskim i muslimanskim stanovnistvom za ustaske zlocine, protiv denacionalizatorske politike bugarskog okupatora u Makedoniji itd. Partizanski odredi javljali su se istovremeno kao zastitnici srpskog naroda od ustaskih, i kao zastitnici muslimanskog i hrvatskog naroda od cetnickih pokolja. Vec 1941. godine zajednickom borbom srpskih i hrvatskih partizana udareni su cvrsti temelji bratstva i jedinstva ova dva naroda.
Takva nacionalna politika i praksa ustanka jacale su oslobodilacki front jugoslovenskih naroda u zajednickoj borbi za oslobodjenje i drustveno-politicki preobrazaj i postavljale temelje njihove nove drzavne zajednice. Na drugoj strani, akcija raznih garnitura jugoslovenske burzoazije da paralisu napore KPJ u pokretanju oruzane borbe i okupljanju narodnih masa u oslobodilacki front dobijala je sve vise karakter borbe protiv ustanka i otvorene kolaboracije sa okupatorom. Uporedo sa oruzanim akcijama protiv ustanka u Srbiji, stab Draze Mihajlovica povezao se sa svim onim snagama u zemlji, koje su ostale vijerne monarhiji i izbjeglickoj vladi. U ime kralja i vlade, Mihajlovic im je davao instrukcije za borbu protiv ustanka, imenovao cetnicke stabove za pojedine oblasti i pokrajine, slao kao pomoc grupe oficira i davao uputstva za regulisanje odnosa sa okupatorom. Tako je krajem 1941. godine poceo proces ujedinjenja svih onih snaga jugoslovenske burzoazije, koje su u akciji izbjeglicke vlade da uz pomoc zapadnih saveznika obnovi Kraljevinu Jugoslaviju vidjele jedini nacin da spasu svoje klasne pozicije. Isuvise slaba da svojim vlastitim snagama i svojim uticajem u narodu paralise ustanak i izoluje KPJ, prozapadno orijentisana jugoslovenska burzoazija je u okupatoru vidjela jedinu realnu snagu sposobnu da ugusi ustanak. S druge strane okupator je, ocjenjujuci znacaj akcije tih snaga na razbijanju jedinstva naroda i ustanka, prihvatio saradnju sa njima. Tako se jugoslovenska burzoazija sa kraljem i vladom na celu srozala u blato nacionalne izdaje. U okupatoru je nasla saveznika za borbu protiv oslobodilackog ustanka vlastitog naroda; u vrijeme kada je okupator cinio sve da sprijeci sirenje ustanka, ona je posla putem raspirivanja gradjanskog rata i bratoubilacke borbe; ona je pozivala u borbu protiv KPJ i partizana, nadmasivsi okupatora u klevetanju ustanka i pozivima za borbu protiv „komunisticke opasnosti“. U listu „Proleter“ za mart-april 1942., u clanku pod naslovom – KP i ko su sve saveznici okupatora – Tito je, objasnjavajuci izdajnicki karakter raznih frakcija jugoslovenske burzoazije, pisao: „... svi ti elementi imaju potpuno jedinstvenu liniju, a to je – sabotirati svaku narodnooslobodilacku borbu koja je uperena protiv okupatora, onemoguciti uticaj komunista u masama i po cijenu fizickog istrebljenja najboljih boraca naseg naroda. To je dosljedna linija reakcionara, i ona se sada realizuje u otvorenom sluzenju okupatoru, u stvaranju raznih cetnickih bandi, ne za borbu protiv okupatora, vec u borbi za okupatora, a protiv Narodnooslobodilacke partizanske i dobrovoljacke vojske.“
Otvorenim paktiranjem sa okupatorom protiv ustanka, burzoazija je objektivno vezala svoju sudbinu, a time i sudbinu kapitalistickog poretka u Jugoslaviji, za sudbinu okupatora. U takvim uslovima borba za oslobodjenje neminovno se razvijala i kao borba za korijeniti, socijalisticki drustveni preobrazaj. Medjutim, to ne znaci da je KPJ morala mijenjati osnove svoje dotadasnje platforme. Stavise, CK KPJ je tim povodom isticao u prvi plan borbu protiv okupatora kao glavnog neprijatelja naroda Jugoslavije. To je bio jedini put produbljavanja i privodjenja kraju onog procesa diferencijacije politickih snaga, koji se vec od pocetka priprema ustanka razvijao na pitanju za okupatora ili protiv njega. Usmjeriti glavnu ostricu borbe protiv reakcionranih snaga starog poretka, koje su posle sa okupatorom protiv ustanka, znacilo bi odreci se siroke antifasisticke i oslobodilacke platforme, koja je osiguravala da se taj proces razvija i produbljuje. Zbog toga je CK KPJ kritikovao pojave sektaskih skretanja do kojih je u ovo vrijeme doslo u nekim ustanickim oblastima kao odgovor na otvorenu saradnju reakcionarnih snaga sa okupatorom. U tim novim uslovima samo je jos vise dosla do izrazaja borba Partije za stvaranje, prosirivanje i ucvrscivanje jedinstva narodnih masa na platformi borbe protiv okupatora i svih njegovih domacih saradnika i njen stav da samo aktivno ucesce u toj borbi moze biti kriterij pripadnosti Narodnooslobodilackom frontu.

U zoru 22. juna 1941. godine Njemacka je bez objave rata napala na Sovjetski Savez! Istog dana cim je doznao za ovaj napad, Politbiro CK KPJ uputio je proglas radnickoj klasi i narodima Jugoslavije, pozivajuci ih da svim sredstvima pomognu pravednu borbu Sovjetskog Saveza, jer je to ujedno i njihova borba. Proglase slicnog sadrzaja izdala su odmah i nacionalna i pokrajinska rukovodstva KPJ.
Komunisticka partija Jugoslavije shvatila je napad Njemacke na SSSR kao dogadjaj koji ce bitno uticati na promjene u odnosu snaga u svjetskom ratnom sukobu i na drustveno-politicki karakter rata. Jugoslovenski komunisti su u SSSR-u vidjeli sigurnu garanciju pobjede nad fasistickim osvajacima. Za narode Jugoslavije, koji su pod uticajem KPJ gledali na SSSR s najvecim povjerenjem, prva zemlja socijalizma je bila garancija da ce u toku rata protiv fasizma imperijalisticki faktori manje dolaziti do izrazaja i da ce biti postovano pravo svakog naroda koji je ustao u borbu protiv fasizma da odlucuje o svojoj sudbini. Za jugoslovenski radnicki pokret i njegovu avangardu borba protiv fasistickih sovajaca sada se postavljala i kao obaveza prema prvoj zemlji socijalizma. Vaspitavani u internacionalistickom duhu, na ljubavi prema tekovinama oktobarske revolucije, jugoslovenski komunisti i svi pripadnici revolucionarnog radnickog i antifasistickog pokreta u zemlji shvatili su napada na SSSR kao signal za pocetak odlucne bitke svih revolucionarnih i antifasistickih snaga covjecanstva protiv najreakcionarnijih i najmracnijih fasistickih i nacistickih sila. Zbog toga je prirodno sto je ulazak u rat SSSR-a u vrijeme kada su u Jugoslaviji privodjene kraju pripreme za ustanak snazno uticao na borbeno raspolozenje i revolucionarni polet narodnih masa Jugoslavije, na sazrijevanje uslova za njihovo pokretanje u oruzanu borbu protiv okupatora i domacih izdajnika. Od posebnog znacaja za izbor trenutka pokretanja ustanka bila je i cinjenica sto je Njemacka glavninu svojih oruzanih snaga, ukljucujuci tu i snage koje su poslije aprilskog rata ostale u Jugoslaviji, upotrijebila za napad na SSSR. To je stvorilo povoljnije uslove za razvijanje borbe u zemljama porobljene Evrope, pa i u Jugoslaviji.
Izvodeci uzurbano posljednje mjere za pokretanje oruzane borbe, Politbiro CK KPJ je 27. juna 1941. obrazovao Glavni stab narodnooslobodilackih partizanskih odreda Jugoslavije. Za komandanta je odredjen generalni sekretar Partije i dotadasnji predsjednik Vojnog komiteta – Tito. Cetvrtog jula odrzana je sjednica Politbiroa CK KPJ na kojoj je donijeta odluka o pocetku oruzane borbe protiv okupatora i da se u tom smislu izda proglas narodima Jugoslavije. Usvojeno je da osnovna forma oruzane borbe, s obzirom na okupaciju zemlje i na odnos snaga, bude partizanski rat. Donesena je odluka da ranije obrazovane udarne grupe izadju iz gradova na teren, da obrazuju partizanske odrede i da odmah preduzmu oruzane akcije. Odluceno je da Glavni stab odmah pocne da izdaje svoj „Bilten“. Politbiro je odredio delegate CK i Glavnog staba za pojedine pokrajine, dajuci im zadatak da nacionalnim i pokrajinskim partijskim rukovodstvima prenesu odluke o pokretanju ustanka i osiguraju sprovodjenje tih odluka. U isto vrijeme je u okupiranim gradovima trebalo i dalje razvijati otpor naroda, izvoditi sabotaze i diverzije, mobilisati nove borce za partizanske odrede, organizovati njihovo snabdijevanje itd.
Proglas CK KPJ sa pozivom narodima Jugoslavije na oruzanu borbu objavljen je 12. jula 1941. godine. Centralni komitet je pozvao narode Jugoslavije da svoju zemlju pretvore u opsjednutu tvrdjavu za fasisticke osvajace, a komuniste da bez oklijevanja organizuju partizanske odrede i da stanu na celo narodnooslobodilacke borbe.
U julu su pocele oruzane borbe u Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Sloveniji. S obzirom, prije svega, na razlicite objektivne uslove u pojedinim regionima, oruzana borba u ljeto i jesen 1941. razvijala se u specificnim oblicima i sa razlicitim intenzitetom.
Vec prve akcije partizanskih odreda u Crnoj Gori dovele su sredinom jula do narodnog ustanka. Za nekoliko dana bili su unisteni talijanski garnizoni u Vir-Pazaru, Andrijevici, Grahovu, Kolasinu, Zabljaku, Bijelom Polju, Beranama (Ivangrad), Danilovgradu, Savniku itd. Osim Cetinja, Podgorice (Titograd) i Niksica, te nekih mjesta u Primorju, cijela teritorija Crne Gore bila je oslobodjena. Krajem jula i u toku avgusta akcije partizanskih odreda prerasle su u sutanak u najvecem dijelu Bosne i Hercegovine. Ustanicke snage oslobodile su prostrane teritorije, razbile znatne ustaske i domobranske jedinice i oslobodile vise mjesta medju kojima: Drvar, Bosansko Grahovo, Glamoc, Mrkonjic-Grad, Bosansku Kostajnicu, Dobrljin, Han-Pijesak, Vlasenicu, Sokolac, Srebrenicu, Gracanicu. U to vrijeme izbio je ustanak u Lici, na Kordunu i u Baniji i znatan dio tih oblasti bio je oslobodjen. Partizanske borbe u Srbiji pocele su u prvoj polovini jula, a vec u avgustu i septembru su u zapadnoj Srbiji i Sumadiji dobile karakter narodnog ustanka. Partizanske snage oslobodile se mjesta: Krupanj, Loznicu, Koviljacu, Ivanjicu, Arilje, Uzice, Uzicku Pozegu, Gornji Milanovac, Cacak i druge. Preostale njemacke trupe bile su blokirane u Valjevu, Kraljevu i Kragujevcu, a borbe su vodjene na rpilazima Beogradu. Do prvih oruzanih akcija partizanskih odreda u julu doslo je i u Sloveniji, najprije u Gorenjskoj i Stajerskoj, a zatim i u drui´gim oblastima. Ubrzo su prve partizankse akcije pocele i u Dalmaciji, Gorskom kotaru i Primorju, Slavoniji i drugim oblastima Hrvatske. Do stvaranja prvih partizanskih odreda u toku rata doslo je u istocnoj i juznoj Srbiji, a njihove oruzane akcije primile su siroke razmjere u jesen 1941. godine. U julu su stvoreni prvi partizanski odredi u Vojvodini, narocito u Banatu, u kojem su pod veoma nepovoljnim terenskim uslovima vodjene sire oruzane akcije.
U toku tih borbi nanijeti su krupni udarci okupatorskim i kvislinskim snagama. Zaplijenjene su znatne kolicine oruzja i drugog ratnog materijala, sto je omogucilo jacanje partizanskih odreda i obrazovanje krupnijih vojnih formacija. Odredi, koji su prilikom formiranja imali, obicno, po nekoliko desetina naoruzanih boraca, sa sirenjem ustanka izrasli su u formacije koje su brojale po vise stotina, a u mnogim slucajevima i po vise hiljada boraca naoruzanih zaplijenjenim oruzjem.
Stvaranjem prvih oslobodjenih teritorija u znatnom dijelu zemlje, okupacioni sistem bio je ozbiljno ugrozen. Mnoge komunikacije bile su presjecene, a sve druge nalazile su se pod udarcima partizanskih odreda. Time je saobracaj bio poremecen, sto je uveliko otezavalo kako transport okupatorskih trupa i ratnog materijala kroz Jugoslaviju tako i eksploataciju njenih bogatstava. Bio je unisten veliki broj preduzeca rudnika ili je, zbog partizanskih napada i sabotaza, njihova proizvodnja znatno opala.
Uporedo sa oruzanim akcijama partizanskih odreda, partijske organizacije u okupiranim gradovima i industrijskim centrima organizovale su i izvodile mnoge sabotaze, diverzije i druge akcije. Narocito siroku borbenu aktivnost razvile su organizacije u Beogradu, Ljubljani, Zagrebu, Splitu, Mostaru, Kragujevcu, Sarajevu. Ta aktivnost je podizaval borbeno raspolozenje naroda i sve je vise bilo onih koji su se odazivali pozivima Partije i odlazili u partizane ili se ukljucivali u borbene grupe za izvodjenje akcija u okupiranim mjestima. Tako se u toku ljetnih mjeseci razbuktala partizanska borba sirom Jugoslavije, a u njenom najvecem dijelu vec je u to vrijeme primila razmjere opsteg narodnog ustanka. Bio je to prvi ustanak u okupiranoj Evropi.
Koristeci se postignutim iznenadjenjem, iskusnije i tehnicki bolje opremljene njemacke trupe razbile su u prvom naletu granicnu odbranu Sovjetskog Saveza, duboko prodrle na njegovu teritoriju i nanijele teske udarce Crvenoj armiji. U toku ljeta njemacke trupe su, brzo napredujuci pravcem glavnog udara, postigle takve rezultate da su vec pocetkom oktobra otpocele sa pripremama za ofanzivu, ciji je neposredni cilj bio osvajanje Moskve. Sovjetski narod je ulagao krajnje napore i podnosio teske zrtve da bi zaustavio napredovanje njemackih oruzanih snaga. Uprkos prvim porazima i velikim gubicima, otpor Crvene armije je sve vise rastao.
Bas zbog takvog razvoja dogadjaja na glavnom, istocnom ratistu, okupatori su bili iznenadjeni razmjerima partizanske borbe i narastanjem ustanka u Jugoslaviji, cija se vojska svega nekoliko mjeseci ranije raspala pod prvim udarcima. Dr. Turner, visi njemacki savjetnik pri okupacionoj upravi u Srbiji, pisao je u svom izvjestaju Ribentropu o neuspjesima u borbi protiv ustanika u Srbiji, izmedju ostalog: „Ne pomaze ni pojacana propaganda koja govori o tome da boljsevicima ide na frontu lose. Dobijam utisak da ni vijesti o kapitulaciji SSSR-a ne bi dovele do kapitulacije ovih bandita“.
Oruzane snage, kojima je raspolagao okupator u Jugoslaviji uoci ustanka (18 talijanskih, njemackih, bugarskih i madjarskih divizija i 5 divizija domobranstva NDH, sa okupatorskom i kvislinskom zandarmerijom, policijom i granicnim jedinicama) nisu bile sposobne da sprijece njegov razvitak. Okupacioni sistem bio je ozbiljno ugrozen, i Jugoslavija se, umjesto baze za vodjenje osvajackog rata, pretvarala u novo ratiste, neocekivano za sile Osovine. Uspjesi ustanka ugrozavali su prestiz okupacionih sila i dovodili u sumnju stabilnost novog evropskog poretka u periodu kada je nacisticka Njemacka bila na vrhuncu vojne moci.
Zbog svega toga okupatori su bili primorani da u Jugoslaviju dovlace nove snage iz drugih okupiranih zemalja i sa drugih frontova. Talijanska vrhovna komanda je u ofanzivi protiv ustanka u Crnoj Gori krajem jula 1941. angazovala krupne snage iz svoje armije u Albaniji. Ubrzo su i Njemci ojacali svoje snage u Srbiji i Sloveniji. U drugoj polovini avgusta kvisling Pavelic je bio primoran da se saglasi s tim da talijanske trupe okupiraju znatan dio zapadne i srednje Bosne, Like, Korduna i Banije, u kojima je doslo do ustanka. Najzad je Hitler, zabrinut stanjem u okupacionoj zoni Jugoslavije, a narocito u Srbiji i Hrvatskoj, 16. septembra 1941. godine izdao naredbu komandantu Jugoistoka da ugusi ustanak. U tome cilju u toku jeseni prebacene su u Jugoslaviju iz Grcke, Francuske i sa istocnog fronta tri njemacke divizije. Krajem godine, na trazenje Njemacke, u Srbiju ce biti prebacen jedan bugarski korpus. Sa tako ojacanim snagama okupatori su u ljeto i jesen 1941. izveli niz ofanzivnih operacija protiv pojedinih ustanickih zarista. Poslije ofanzive grupe od 6 talijanskih divizija krajem jula protiv ustanka u Crnoj Gori, dijelovi talijanske 2. armije izveli su od kraja avgusta do pocetka oktobra ofanzivne operacije u Hercegovini, zapadnoj i srednjoj Bosni, u Lici, na Kordunu i u Baniji. U septembru je pocela velika njemacka ofanziva u zapadnoj Srbiji i Sumadiji, koja je, s prekidima, trajala sve do pocetka decembra. U toj ofanzivi je, pored kvislinskih snaga, ucestvovalo pet njemackih divizija. Vise operacija protiv partizanskih odreda izvrsile su okupacione i kvislinske snage u Banatu, Slavoniji, Sremu, Sloveniji, Gorksom kotaru, Dalmaciji.
Brojno i tehnicki neuporedivo nadmocnije, okupatorske i kvislinske snage obicno su uspijevale da potpuno ili djelimicno potisnu partizanske odrede i da zaposjednu pojedina naselja, koja su bila oslobodjena. One su pri tom, po nalogu svojih komandi, nad narodom provodilenajbrutalnije represalije. Palile su citava naselja, masovno unistavale stanovnistvo, ne stedeci ni djecu, zene i starce; desetine hiljada ljudi bilo je deportovano u koncentracione logore, koji su poceli nicati u zemlji (Jasenovac, Stara Gradiska, Banjica, Sajmiste, Nis, Kostolac, Rab, Molat, Begunje) ili poznate logore smrti u raznim evropskim zemljama (Ausvic, Buhenvald, Dahau, Osvejncim, Mauthauzen, Korca i drugi); hiljade ljudi i zena odveo je njemacki okupator na prisilni rad u Njemacku. Najmasovnije zlocine pocinile su njemacke trupe u vrijeme ofanzive u Srbiji. Samo u Macvi ubile su 6.000, u Kraljevu 2.000, a u Kragujevcu 7.000 ljudi, zena i djece.
Medju mnogobrojnim mjerama koje je okupator tada preduzimao znacajno mjesto zauzimali su njegovi napori da ojaca kvislinge i da u zemlji nadje nove saveznike u borbi protiv ustanka. Ustase su nastojale da jos vise raspire bratoubilacku borbu izmedju srpskog, hrvatskog i muslimanskog stanovnistva, da pomocu Njemaca ucvrste domobranstvo, da stvore nove ustaske formacije, radi cega su pocele stvarati mjesnu ustasku miliciju naoruzavajuci hrvatska i muslimanska sela za odbranu od partizana. Vodstvo Hrvatske seljacke stranke, zabrinuto sve vecim porastom borbenog raspolozenja hrvatskih masa i sve vidljivijim znacima previranja u samoj stranci, jos je odlucnije odbijalo svaku saradnju sa KPJ. U talijanskoj okupacionoj zoni Slovenije klerikalne i druge reakcionarne snage slovenacke burzoazije pojacale su akciju protiv ustanka i ostvarile cvrstu saradnju sa okupatorom. Njemacka okupaciona uprava u Srbiji obrazovala je 29. avgusta 1941., mjesto komesarske vlade, takozvanu vladu srpskog spasa sa generalom bivse jugoslovenske vojske Milanom Nedicem na celu. Oko ove vlade okupile su se najreakcionarnije snage srpske burzoazije pod krilaticom borbe protiv komunisticke opasnosti koja srpskom narodu prijeti od ustanka. Nediceva vlada je vec sredinom septembra formirala i uputila u borbu protiv partizanskih snaga vise oruzanih odreda, ciji su komandni sastav najvecim dijelom cinili oficiri bivse jugoslovenske vojske. Saradnju sa njemackim okupatorom u borbi protiv ustanka prihvatio je i vodja „Zbora“ Dimitrije Ljotic, te cetnicki vojvoda Kosta Milovanovic Pecanac. Okupator je pojacao mobilizaciju pripadnika nacionalnih manjina u svoje formacije. U jesen 1941. godine stupili su u akciju protiv ustanka, najprije u Srbiji, a zatim i u drugim pokrajinama, cetnicki odredi pukovnika Draze Mihajlovica.
Koristeci se svojim brojnim i tehnickim preimucstvom, svojim jos netaknutim rezervama i saveznicima u redovima domace burzoazije, okupatori su uspjeli da zakoce buran razvoj ustanka u pojedinim pokrajinama i oblastima. Osvajanjem oslobodjenih teritorija, masovnim i najbrutalnijim represalijama nad narodom i akcijom snaga domace burzoazije na smirivanju ustanka, oni su uspjevali da izazovu pojave kolebanja u narodu i ustanickim masama; te pojave su u nekim oblastima uzimale sire razmjere, a ponegdje imale i trajnije negativne posljedice po razvitak ustanka. Ipak, te uspjehe su okupatori i njegovi domaci saradnici platili visokom cijenom. Oni su bili primorani da vode pravi rat u jednom dijelu okupirane Evrope. To je za sile Osovine bilo prvo ratiste koje same nisu planirale i koje im je vec 1941. godine nepredvidjeno vezalo desetinu novih divizija namijenjenih za druge frontove i druge okupirane zemlje. Tako se za njih Jugoslavija od izvora ljudskih i materijalnih rezervi za vodjenje osvajackog rata pretvorila u ratno popriste koje je neprekidno zahtijevalo angazovanje novih snaga i sredstava.
Ustanak je vec tada ispoljio ne samo vitalnost i neunistivost, nego i tendencije stalnog porasta i jacanja uprkos povremenim osekama. Poslije dvomjesecnog relativno mirnog perioda, vec u oktobru 1941. godine doslo je do krupnih partizanskih akcija u Crnoj Gori, koje su do kraja godine ponovo izrasle u narodni ustanak. Veliki dio teritorije Crne Gore opet je bio oslobodjen. To se ponovilo u Hercegovini, zapadnoj Bosni, Lici, Kordunu i u nekim drugim ustanickim podrucjima u kojima su u periodu avgust – septembar okupator i domace burzoaske snage vodile svoje ofanzivne operacije. Iako se dio partizanskih odreda iz zapadne Srbije i Sumadije zajedno sa Vrhovnim stabom povukao u Sandzak, a oslobodjena teritorija u tim oblastima bila ponovo okupirana, Njemcima i njihovim pomagacima predstojala je jos dugotrajna borba sa preostalim partizanskim snagama u Srbiji. Ojacane njemacke i talijanske oruzane snage uspjele su da nanesu ozbiljne udarce partizanskim odredima u Sloveniji. Neki od njih bili su i razbijeni, ali partizanska borba u Sloveniji nije prestala. Krajem 1941. doslo je u nekim mjestima do ustanickog poleta koji je nagovjestavao novi uspon oruzane borbe slovenackog naroda. Dok se okupator naprezao da svojim glavnim snagama razbije dotadasnja ustanicka zarista, u drugim oblastima zemlje razgarala su se nova. Krajem 1941. godine partizanske borbe u juznoj Srbiji, Sandzaku, Sremu, Dalmaciji, Gorskom kotaru, Hrvatskom primorju, Slavoniji primale su sve masovniji karakter. Tada je u partizanskim odredima Jugoslavije bilo oko 80.000 naoruzanih boraca.
U to vrijeme razvoj na pojedinim ratistima u svijetu, zajedno sa promjenama do kojih je doslo u grupisanju snaga u svjetskim razmjerama, oznacio je prve vidnije nagovjestaje neuspjeha osvajackih planova nacisticko-fasistickih sila. Njemacka ofanziva na Moskvu, koja je pocela sredinom oktobra 1941., nije donijela ocekivane rezultate. Njemacke trupe su u pocetku postigle krupne uspjehe i prodrle do prilaza glavnom gradu SSSR-a, ali su svi njihovi napori da zauzmu Moskvu bili slomljeni. Pocetkom decembra, poslije pristizanja snaga iz rezerve, Crvena armija je pred Moskvom presla u protivofanzivu. Do kraja decembra njemacke trupe pretrpjele su teske gubitke, a trupe Crvene armije povratile su znatne dijelove sovjetske teritorije. Bitka za Moskvu bila je prvi veliki poraz njemackih oruzanih snaga u drugom svjetskom ratu. To je ujedno bio i odlucujuci poraz Hitlerove strategije „munjevitog rata“. Bitka za Moskvu pokopala je njemacke planove o kratkotrajnom ratu na istoku i u isto vrijeme pokazala da ce rat biti dugotrajan, te da ce u njemu pobijediti ona strana, koja bude imala veci materijalni i moralni potencijal. Pobjeda Crvene armije pod Moskvom snazno je odjeknula u Jugoslaviji i uticala na podizanje moralne snage i spremnosti naroda i vojske da istraju u oruzanoj borbi uprkos svim teskocama i velikim zrtvama.
S angazovanjem glavnine njemackih oruzanih snaga na istocnom frontu prosla je opasnost od njemacke invazije na Veliku Britaniju i u isto vrijeme bile su rasterecene njene snage u Sredozemlju. Do kraja 1941. godine britanske trupe povratile su izgubljene pozicije u sjevernoj Africi i uz saradnju sa Sovjetskim Savezom stabilizovale svoje pozicije na Bliskom istoku. Krajem 1941., poslije iznenadnog japanskog napada na americku pomorsku bazu Perl Harbur, 7. decembra 1941., SAD su objavile rat Japanu.
Hitlerova osvajanja u Evropi i, narocito, napad na SSSR zabrinuli su sve narode svijeta. Jacalo je raspolozenje i spremnost svih progresivnih snaga za zajednicku borbu protiv osvajaca. Snazan podsticaj u tom pogledu pruzio je otpor sovjetskog naroda. Rezultat toga bila je i Atlantska povelja, koju su potpisali Ruzvelt i Cercil 14. avgusta 1941. godine. Tom poveljom SAD i Velika Britanija izjasnile su se za nacela nezavisnosti naroda i njihove slobode da sami odlucuju o drustvenom poretku u svojoj zemlji, protiv osvajanja tudjih teritorija, za mir i bezbjednost. Ratni savez koji su sklopili sa SSSR-om, Velika Britanija i SAD 1941. godine otvarao je perspektivu pobjede porobljenim i ugrozenim naoridma i bio osnova okupljanja svih naprednih i antifasistickih snaga svijeta u borbi protiv fasizma.
_________________

Za revolucionarno-demokratski pokret – za radnicku klasu i onaj dio narodnih masa koje su u godinama uoci aprilskog rata svjesno prihvatile politiku KPJ – jedini izlaz u takvim uslovima okupacije bila je borba protiv okupatora i njegovih domacih sluga. Kapitulacija Kraljevine Jugoslavije i politika okupatora i domace burzoazije te snage niti su iznenadile, niti su im zatvorile perspektivu. Svjesna unutrasnje slabosti jugoslovenske drzave, KPJ perspektivu borbe protiv fasistickog agresora i fasizma uopste nije vezivala za mogucnosti otpora Kraljevine Jugoslavije agresiji. Vec u kratkotrajnom aprilskom ratu, sto je kapitulacija Kraljevine Jugoslavije postajala neizbjeznija, Partija se sve vise orijentisala na organizovanje borbe protiv okupatora i domacih izdajnika. Na sjednici u Zagrebu 10. aprila 1941., prateci raspadanje jugoslovenske vojske, Politbiro CK KPJ ukazao je na znacaj cuvanja organizacionog jedinstva Partije, na zadatak komunista da ne dopuste da padnu u zarobljenistvo i da skrivaju oruzje, a u proglasu od 15. aprila, objasnjavajuci kvislinski karakter NDH i pozivajuci i dalje na pruzanje otpora agrespru, CK KPJ je isticao da ce komunisti i radnicka klasa Jugoslavije biti u prvim redovima narodne borbe protiv osvajaca i da ce u toj borbi istrajati do konacne pobjede. Vec u ovom proglasu CK KPJ ukazuje na drustveno-politicki smisao te borbe, isticuci da ce se u njoj radjati novi svijet i da ce se stvoriti na istinskoj nezavisnosti svih naroda Jugoslavije slobodna, bratska zajednica. Svuda tamo gdje je otpor vojske prestajao, komunisti su, nasuprot ogromnoj vecini generala i visih oficira, koji su naredjivali predaju, pozivali vojnike da sakrivaju oruzje i da se ne predaju. Svjesni cinjenice da pred Partijom stoji zadatak organizovanja borbe protiv okupatora, komunisti su sklanjali oruzje i vracali se na svoja borbena mjesta, objasnjavali narodu uzroke aprilske katastrofe i otvarali mu perspektivu borbe za oslobodjenje i bolju buducnost. Tako se usred rasula i pometnje u dogadjajima koji su se razvijali vrtoglavom brzinom najvidnije ispoljila idejna i organizaciona monolitnost KPJ, politicka zrelost njenog clanstva i njegovi borbeni i moralni kvaliteti. To su bili plodovi visegodisnjeg politickog i organizacionog rada i vaspitanja komunista na revolucionarnom i antifasistickom programu Partije. Samo je takva partija mogla da u vrijeme komadanja Jugoslavije ocuva svoje organizaciono jedinstvo i da kao jedina opstejugolovenska politicka snaga bez prekida nastavi borbu protiv okupatora i njegovih domacih saradnika. Pored zivog politickog rada u narodu na tumacenju uzroka aprilske katastrofe, ciljeva okupatora i uloge kvislinga, Partija je od samog pocetka pozivala mase na otpor i borbu. Polazeci od toga da je borba protiv okupatora stvar svih rodoljubivih snaga zemlje, ona je nastojala da dodje u dodir sa pojedinim grupama i prvacima iz ranijih burzoaskih stranaka, koji su se poslije rata povukli ili su izrazavali antiokupatorsko raspolozenje. Na inicijativu CK KP Slovenije, 27. aprila 1941. obrazovana je na platformi borbe protiv okupatora Antiimperijalisticka fronta, nesto kasnije nazvana Osvobodilna fronta, u ciji sastav su, pored KPS, usli hriscanski socijalisti, demokratski dio „Sokola“ i neke manje politicke grupe. Pored politicke aktivnosti i organizovanja otpora raznim mjerama okupatora i kvislinga, Partija je od pocetka radila i na pripremama za oruzanu borbu protiv okupatora. Prema odluci sjednice Politbiroa CK KPJ od 10. aprila 1941., pro CK je bio obrazovan Vojni komitet pod predsjednistvom Josipa Broza. Mnoge partijske organizacije sklonile su prilikom raspada jugoslovenske vojske znatne kolicine oruzja, sanitetskog i drugog materijala. U tom pravcu je djelovala cijela Partija osim mekadonske organizacije. U to vrijeme u Pokrajinskom komitetu KPJ za Makedoniju prevladavao je stav da prikjucenje najveceg dijela Makedonije Bugarskoj povlaci za sobom i prikljucenje makedonske partijske organizacije Bugarskoj radnickoj partiji (komunista). Takav stav je zauzeo i CK BRP(k). Prikljucenje je izvrseno bez znanja CK KPJ. Pokrajinski komitet KPJ za Makedoniju odmah je prekinuo svoje veze sa CK KPJ, izdao direktivu da se okupatoru preda skriveno oruzje i obustavio rasturanje cjelokupnog materijala KPJ. To je izazvalo duboku krizu u makedonskoj partijskoj organizaciji i podstaklo aktivnost raznih oportunistickih i probugarskih elemenata u pojedinim organizacijama. Sve je to imalo veoma negativne posljedice za razvoj politickih prilika u Makedoniji i za organizovanje oslobodilacke borbe makedonskog naroda. U proglasu povodom 1. maja 1941. CK KPJ je isticao da ce Partija jos upornije organizovati i voditi borbu naroda protiv okupatora i domacih izdajica u zemlji, protiv raspirivanja nacionalne mrznje i za bratstvo naroda Jugoslavije i svih naroda Balkana. Pocetkom maja 1941. odrzano je u Zagrebu savjetovanje KPJ, poznato pod nazivom Majsko savjetovanje, kome su prisustvovali delegati svih nacionalnih i pokrajinskih rukovodstava (osim Makedonije). U referatu, koji je na Savjetovanju podnio Tito i u diskusiji analizirani su protekli dogadjaji i situacija u Jugoslaviji poslije aprilskog rata. Savjetovanje je istaklo da ce okupatorski sistem bezobzirnog izrabljivanja, denacionalizacije i surovog terora i aktivnosti onih grupa domace burzoazije, koje su se stavile u otvorenu sluzbu okupatoru, nailaziti na sve veci otpor naroda. S druge strane, izdajstvo i kapitulantstvo vladajuce burzoazije u aprilskom ratu jos vise je produbilo razocarenje narodnih masa u Kraljevinu Jugoslaviju. U takvim objektivnim uslovima, radnicka klasa sa svojom avangardom, Komunistickom partijom Jugoslavije, postala je jedina drustveno-politicka snaga kadra da jugoslovenske narode ujedini i povede u borbu za nacionalno oslobodjenje i bolju buducnost. Savjetovanje je ukazalo na svu slozenost medjunarodne situacije, a narocito situacije u porobljenoj Evropi. I pored krupnih pobjeda, koje su do tada postigle sile Osovine, KPJ je u postojanju velike socijalistcike zemlje, SSSR-a, i u antifasistickim snagama u cijelom svijetu vidjela zalogu pobjede nad fasizmom i svim njegovim saveznicima. Polazeci od takvih ocjena, Savjetovanje je konstatovalo da se KPJ nalazi pred izvrsenjem svoje istrijske misije – organizovanja i predvodjenja naroda Jugoslavije u borbi protiv okupatora i domace izdjanicke burzoazije za nacionalno i socijalno oslobodjenje. S obzirom na takav karakter i ciljeve, ta borba, prema zakljuccima Savjetovanja, stvar je najsirih narodnih slojeva i svih porobljenih naroda. Zbog toga je kao neposredni zadatak Partije postavljeno okupljanje svih slojeva naroda bez obzira na politicke, vjerske, nacionalne i druge razlike u jedinstveni front borbe protiv okupatora i domacih izdajnika. U tom smislu istaknuti su, s obzirom na specificne uslove, konkretni zadaci nacionalnih i pokrajinskih partijskih organizacija. Narodne mase je trebalo okupljati na liniji borbe protiv denacionalizatorske politike okupatora, protiv pljacke, terora i raspirivanja bratoubilacke borbe, onjasnjavajuci im uzroke aprilske katastrofe i ulogu kvislinga i ukazujuci im na put oruzane borbe kao jedini put ka oslobodjenju i uspostavljanju istinski narodne, demokratske vlasti. Isto tako, s obzirom na karakter i ciljeve borbe, Savjetovanje je istaklo znacaj povezivanja sa svim onim grupama i pristalicama nekadasnjih krahiranih burzoaskih partija, koje su voljne da se bore pod rukovodstvom KPJ protiv okupatora i protiv svega onoga sto je donijelo narodima Jugoslavije patnje i zlo. Savjetovanje je konstatovalo da je KPJ idejno i organizaciono sposobna da uzme na sebe izvrsavanje ovog istorijskog zadatka. Ona je, osim organizacije u Makedoniji, sacuvala svoje organizaciono jedinstvo i nastavila da djeluje i dalje kao opstejugoslovenska politicka snaga bez obzira na to sto je okupator raskomadao zemlju i sto su postavljene mnoge granice izmedju okupacionih podrucja i kvislinskih tvorevina. Savjetovanje je, takodje, sumiralo znacajne podatke o prikupljenom oruzju, o omasovljenju organizacija i jacanju uticaja i ugleda Partije u narodu. Da bi se jos efikasnije i organizovanije nastavio rad na pripremama za oruzanu borbu protiv okupatora, Savjetovanje je donijelo odluku da se pri svim partijskim rukovodstvima odmah obrazuju vojni komiteti, po uzoru na Vojni komitet pri CK KPJ. Da bi Partija sa uspjehom izvrsila postavljene zadatke, Savjetovanje je donijelo mnoge zakljucke organizacione prirode. Posebno je ukazano na to da metode rada treba prilagoditi novim uslovima, pojacati konspiraciju i osigurati rad partijske tehnike. Istaknuto je da i dalje treba nastaviti ideolosko vaspitanje clanstva. Savjetovanje je ukazalo na zadatak omasovljavanja Partije, s tim da u Partiju treba primati sve one koji su se pokazali ili se pokazuju u ovim uslovima kao neustrasivi i disciplinovani borci. Na Savjetovanju je donijeta odluka da KPJ razvija aktivnost u duhu usvojenih stavova i u onoj oblasti Slovenackog primorja i Istre, koja je do 1941. godine bila pod Italijom. Majsko savjetovanje KPJ imalo je veliki znacaj. Ono je pokazalo da je jugoslovenskim komunistima bila jasna perspektiva i da su oni bili spremni da povedu svoje narode u oslobodilacku borbu u jednom od najtezih trenutaka u njihovoj istoriji. Ono je pokazalo da se usred najcrnjeg ropstva i bijede nasla snaga, koja je znala sta hoce i koja je nasla put ostvarivanja svojih i narodnih teznji. U maju 1941. Partija je mobilisala sve svoje snage za provodjenje zakljucaka Majskog savjetovanja. Nacionalna i pokrajinska rukovodstva Partije obratila su se narodu proglasima u kojima su objasnjavala uzroke aprilskog poraza i ciljeve politike okupatora i domacih izdajnika i otvarala im perspektivu borbe. Povodom okupatorskog i kvislinskog terora i zlocina, partijska rukovodstva su izdavala letke i saopstenja u kojima su pozivala narod da na zlocine odgovara otporom. Komunisti su se u tim teskim danima neprekidno nalazili i djelovali medju radnicima, seljacima i omaldinom. Oni su svuda neumorno tumacili ciljeve okupatorske politike, otkrivali pravu ulogu domacih izdajnika, objasnjavali smisao raspirivanja sovinizma, pozivali ljude da se ne javljaju ua odlazak na ropski rad u Njemacku, da sabotiraju proizvodnju. Komunisti su objasnjavali narodu da je jedini izlaz iz te teske situacije borba, a jedinstvo svih narodnih snaga i bratstvo svih naroda Jugoslavije osnovni uslov njenog uspjeha. Partija je izvodila pripreme za borbu prilagodjavajuci svoje organizacije i oblike rada teskim uslovima okupacije. Najvise komunista, narocito onih koje je poznavala jugoslovenska politicka policija, preslo je u ilegalnost. Teskoce su se povecavale i zbog toga sto je mnogo partijskih kadrova bilo po logorima i zatvorima, narocito u Hrvatskoj, u kojoj su, uprkos odluci vlade generala Simovica, zatvoreni komunisti bili zadrzani u koncentracionom logoru i po tamnicama. U maju i junu 1941. izgradjivana je mreza vojnih komiteta pri partijskim rukovodstvima. Komiteti su jos organizovanije nastavili rad na vojnim pripremama za oruzanu borbu. Oni su prikupljali oruzje, municiju, sanitetski materijal itd., stvarali uporista medju mobilisanim vojnicima i oficirima u kvislinskim formacijama, odrzavali vojne kurseve itd. Ubrzo je pocelo i obrazovanje udarnih grupa u gradovima i industrijskim centrima za izvodjenje diverzija, sabotaza i drugih akcija. Vojni komiteti su odabirali i pripremali ljudstvo za oruzane odrede i drzali u pripravnosti, organizovali su obavjestajnu sluzbu itd. Znacajne rezultate dala je akcija Partije za vracanje u zemlju Jugoslovena, dobrovoljaca u spanskoj republikanskoj vojsci iz koncentracionih logora u Francuskoj. Savladavajuci izvanredno velike teskoce, oni su se neposredno poslije aprilskog rata poceli vracati u zemlju, da bi se odmah ukljucili u izvodjenje priprema za oruzanu borbu. Svojim ratnim i revolucionarnim iskustvom, oni su veoma mnogo doprinijeli u izvrsavanju slozenih zadataka, koji su stajali pred Partijom uoci oruzanog ustanka i u njegovom pocetku. U mnogim krajevima, narocito tamo gdje je Partija od ranije imala jaci uticaj, komunisti su nailazili na sve masovniju podrsku naroda. Ugled i uticaj KPJ u narodu jos su vise porasli, sto je omogucilo znatno omasovljenje partijskih organizacija. Samo od aprila do jula u Partiju je primljeno oko 4.000 clanova. Ogromno je porastao broj onih, na koje su se komunisti mogli neposredno osloniti u radu na pripremanju oruzane borbe. Partija je za sve vrijeme nastojala da postigne saradnju sa grupama i prvacima iz bivsih gradjanskih stranaka, koji se nisu stavili u sluzbu okupatoru. Pretpostavljalo se da ce okrutne mjere okupatora i postupci najekstremnijih sovinistickih elemenata domace reakcije otrijezniti one koji su u pocetku smatrali da okupacija nece biti takvo zlo da se ne bi mogao mirno i pasivno docekati njen kraj. Medjutim, napori Partije u tom pravcu dali su neznatne rezultate. Jedino je doslo do izvjesnog prosirenja Osvobodilne fronte Slovenije s predstavnicima jos nekih politickih grupa i do prihvatanja saradnje sa KPJ od strane pojedinaca iz rukaovodstava nekih stranaka. Na drugoj strani, jacanje uticaja Partije u narodnim masama i porast njihove spremnosti da se pod njenim rukovodstvom angazuju u oruzanoj borbi protiv okupatora i domacih izdjanika, jos su vise zabrinjavali burzoaziju i pojacavali njen strah za vlastite klasne pozicije, sto je vec u ovo vrijeme dovelo do aktivnijeg istupanja raznih burzoaskih grupa protiv pokretanja pruzane borbe. Sa te strane sve su se vise culi glasovi da je u datim uslovima borba protiv okupatora nemoguca, da ona znaci avanturizam i da ce sudbina Jugoslavije biti rijesena ishodom rata izmedju velikih sila. Ali, odbijanje saradnje u borbi protiv okupatora i kvislinga od strane pojedinaca i grupa iz rukovodstava burzoaskih stranaka, jos je vise ubrzalo onaj proces diferenciranja u njihovim redovima, koji je vec u godinama uoci aprilskog rata postao osnovna karakteristika politiskih kretanja u Jugoslaviji i koji je vodio sve brzem okupljanju narodnih masa oko platforme KPJ.