mi

Odlukom CK KPJ i Vrhovnog staba u Čajniču je 1.3.1942. formirana Druga proleterska narodnooslobodilacka udarna brigada.Za komadanta je postavljen R.Sofijanic,a za polit.koma.
M.Kušić.
Na dan formiranja brigade brojno stanje iznosilo je oko 800 boraca.
Posle izvršenih priprema u Čajniče je 1.marta došao vrhovni komandant drug Tito. Poštoj je primio raport od komandanta brigade,drug Tito je pozdravio borce ovim rečima:
<<Drugovi borci,komandiri i polit.komesari naše 2. proleterske brigade, nosim vam pozdrave CK i Vrhovnog štaba.>>
Završetkom govora druga Tita i zvanično je označeno formiranje 2.proleterske.Time je NOVJ,pored 1.proleterske dobila još jednu regularnu jedinicu.

U to vreme četničke snage u istočnoj Bosni pojačanom vojnom i političkom aktivnošću dovele su do izvesnog kolebanja u tamošnjim partiyanskim jedinicama.Kako je četnička propaganda imala donekle uspeha u narodu, došlo je do jačanja četničkog uticaja i pokreta.
Da bi sprečio razoran rad četnika i stvorio slobodnu bazu za kasnija dejstva ka susednim pokrajinama.Vrhovni štab je doneo odluku da preba civanje 2.proleterske i tri bataljona 1. u istočnu Bosnu pruži pomoć partizanskim odredima,spreči njihovo cepanje i stvori odrede Dobrovoljačke vojske.

Prvi borbeni zadatak 2. proleterske bio je da uništi četničko uporište u Ergeli-Borikama.Tamo se nalazio štab kapetana Marjanovića koji je zbog borbe protiv partizana bio u prisnim odnosima sa Italijanima.Posle teškog marša brigada je 8.marta opkolila Borike,a da neprijatelj to nije osetio.Posle jednočasovne borbe neprijatelj je savladan i zarobljeno preko 130 četnika, i puno ratnog materijala.

Polovinom marta brigada kreće na sever sa 1.proleterskom kao udarna grupa,pod komandom Koče Popovića.sa zadatkom čišćenja istočne Bosne.U ovom pohodu punom iznenadnih susreta i okršaja brigada je oslobodila Mileće,Vlasenicu,Bratunac i Srebrenicu.U ovom poduhvatu brigada je imala 8 poginulih.

Tako je za vrlo kratko vreme očišćen znatan deo istočne Bosne.Ćetnici ili su bili zarobljeni,ili su pobegli kućama, neki su stupili u dobrovoljačke jedinice.

Brigada se,posle ovih uspeha, prebacuje u rejon Rogatice,gde zajedno sa dobrovoljačkim odredom vrše pripreme za napad na Rogaticu.7.aprila oni napadaju.Bombaši brigade su se probili u mesto ali napad nije uspeo jer su dobrovoljci zatajili. :cry: No,i pored neuspeha,ova borba je oznečila početak bombaške tradicije po kojoj će brigada postati poznata.
3.bataljon brigade je tih dana upućen,po naredjenju Vrhovnog štaba,da uz pomoć hercegovačkih jedinica izvrši likvidaciju Borča,jednog od najistaknutijih ustaških uporišta,koje je ometalo čvršće povezivanje slobodnih teritorija Hercegovine,Crne Gore i Bosne.Dolazak bataljon 2. prioleterske bio je velika moralna podrška hercegovačkim jedinicama,jer se od proletera mnogo očekivalo.3. bataljon je opravdao ta očekivanja.Zajedno sa hrcegovačkim jedinicama Borač je likvidiran u borbama 17.-18.aprila 1942.

Zahvaljujući intervenciji 2.proleterske i i 3 bataljona 1.proleterske stvoreni su uslovi da se istočna Bosna u vojnom i političkom pogledu postepeno razvije u novu bazu ustanka sa koje se moglo dejstvovati u svim pravcima,ali to je sprečila nova,treća,okupatorsko-kvislinška ofanziva na ovu oblast.
_________________

U julu 1941. godine počele su partizanske borbe u Srbiji. U tim prvim oružanim akcijama učestvovali su I partizanski odredi koji će kasnije ući u sastav 2. proleterske brigade. Užički I Čačanski odred dejstvovali su u slivu Zapadne Morave, a 2. šumadijski I Pomoravski u istočnom delu Šumadije. Već u avgustu I septembru borbe ovih I drugih partizanskih odreda u zapadnoj Srbiji I Šumadiji dobile su karakter narodnog ustanka. Partizanske snage su oslobodile niz većih mesta I gradova, a među njima Užice, Požegu, Čačak, Gornji Milanovac, Ivanjicu, Arilje… Preostale nemačke trupe I kvinslinške snage Nedićea I Ljotića bile su blokirane u Valjevu, Kraljevu I Kragujevcu,a borbe su vođene na prilazima Beograda. U znatnom delu Srbije stvorena je prva velika oslobođena teritorija. Zbog toga je okupatorbio primoran da u Srbiju dovlači nove snage iz drugih okupiranih zemalja I sa drugih frontova. Najzad je I Hitler, zabrinut stanjem u Srbiji, 16. septembra izdao naredbu da se uguši ustanak u Srbiji. U tom cilju u toku jeseni prebačene su u Srbiju iz Grčke, Francuske I sa Istočnog fronta nove nemačke snage jačine do tri divizije. U septembru je počela nemačko – kvislinška ofanziva u zapadnoj Srbiji I Šumadiji, koja je, s prekidima, trajala sve do početka decembra. U toj ofanzivi je, pored kvislinških snaga Nedića I četnika D.M., učestvovalo pet nemačkih divizija sa oko 80.000 vojnika.
Brojno i tehnički neuporedivo nadmoćnije, okupatorske i kvislinške snage uspele su da potisnu partizanske odrede i posednu velika naselja koja su bila oslobođena.
Posle prve okupatorsko-kvislinške ofanzive i napuštanja slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji i Šumadiji, glavnine Užičkog, Čačanskog, 1. i 2. šumadijskog. Kragujevačkog, Kraljevskog, Posavskog, Pomoravskog i Kopaoničkog partizanskog odreda povukle su se u Sandžak, a za njima je 1. decembra stigao tamo i VŠ. Valjevski i Mačvanski i delovi Posavskog, Kosmajskog i 1. šumadijskog odreda nisu uspeli da se povuku i ostali su na svom terenu. I u ostalim krajevima zapadne Srbije i Šumadije zadržali su se manji partizanski delovi.
U to vreme je teritorija Sandžaka bila najpogodnija za reorganizovanje i smeštaj srbijanskih partizanskih jedinica, a u operativnom pogledu trenutno manje važan objekat za Nemce od susednih oblasti pogotovo što je to bila italijanksa okupaciona zona. Pored toga, iz Sandžaka su naši partizanski odedi mogli vršiti upade u Srbiju da bi ponovo razbuktali oružani ustanak, najzad, to je bio pogodan teren za dejstva u pravcu Bosne i Hercegovine, pa čak i ka Kosovu i Metohiji. Odatle su srbijanske jedinice najlakše i najbrže mogle povezati sa partizanskim snagama u Crnoj Gori, gde je oružana borba još bila u zamahu. Zbog toga je deo Sandžaka između Uvca i Lima, a naročito bivši Zlatarski srez, poslužio kao glavna baz za prihvat, odmor i sređivanje srbijanskih partizanskih jedinica.
Posle dolaska partizanskih odreda iz Srbije u Sandžak, prema planu VŠ i druga Tita, pred te jedinice postavljeni su sledeći zadaci:
Obezbediti smeštaj, ishranu, odeću, obuću i odmor boraca;
Reorganizovati ih i učvrstiti;
Od dela ovih snaga i crnogorskih partizanskih jedinica formirati 1. proletersku brigadu, s njom proširiti dejstva prema istočnoj Bosni, a sa ostalim jedinicama upadati u Srbiju.
Na osnovu opšteg plana, još u toku povlačenja iz Srbije, rukovodstvu i jedinicama su postavljeni kao neposrednim zadaci: da na Uvcu brane prilaze Sandžaku od upada nemačkih, četničkih i nedićevskih snaga iz Srbije, da zauzmu Novu Varoš i stvore novu slobodnu teritoriju između Uvca i Lima, da brane ovu teritoriju od eventualnog napada Italijanskih jedinica od Priboja i Prijepolja i da osiguraju od napada iz N. Pazara, sjenice i Bijelog polja. Stoga je već 2. decembra formiran kombinovani Srpsko-sandžački bataljon čiji je zadatak bio da oslobodi Novu Varoš. U nen sastav su ušle: Zlatiborska, Moravička i 1. srpska četa (od omladinaca koji su se povukli iz Užica i boraca Užičkog odreda. Pored ovog bataljona, za napad na N. Varoš angažovane su Pribojska i Sjenička četa. Napad je trebalo da se izvrši u zoru 4. decembra. Međutim garnizon italijanske divizije «Venecija» napustio je u toku noći 3/4 decembra grad i povukao se u Bistricu. Slabija borba je vođena sa zaštitnim delovima na Tikvi i kosama oko komunikacije . U napuštenu N. Varoš naše jedinice su ušle oko podne 4. decembra.
Oslobođenjem Nove Varoši stvorena je veća slobodna teritorija na kojoj je pod neposrednim rukovodstvom A. Rankovića i Lole Ribara. Izvršena reorganizacija naših jedinica. Od Užičkog partizanskog odreda stvorena su dva bataljona, od Čačanskog jedan, i od 2.šumadijskog i Pomoravskog jedan bataljon. VŠ ke od članova Glavnih štabova za Srbiju i Sanžak obrazovao Srpsko-sandžački štab kao privremeno operativno rukovodstvo srbijanskih i sandžačkih jedinica na pomenutoj teritoriji. Za komandanta je postavljen Petar Stambolić, a sedište štaba nalazilo se u Kokinom Brodu. Reorganizovane srbijanske jedinice zauzele su položaje za odbranu slobodne teritorije između Lima i Uvca.
Da bi se proširila slobodna teritorija i osigurala od napada nemačkih snaga iz Novog Pazara, 22. decembra je, bez odobrenja i znanja VŠ, izvršen napad na Sjenicu, koja je bila važno mesto na pravcu eventualnog prodora nemačkih jedininica. U to vreme u njoj nije bilo okupatorskih jedinica, već je posadu činila muslimanska fašistička milicija. U napadu koji je počeo oko 6 časova učestvovali su Sandžačko – moravički bataljon (Moravička, Sjenička i Pribojska četa), Čačanski bataljon (1. i 2. takovska i 5. ljubićka četa) i Beogradski bataljonPosavskog odreda. Napad nije uspeo i u toku neorganizovanog povlačenja naše jedinice su imale oko 100 poginulih, ranjenih. zarobljenih.
Posle ovog neuspelog napada one su se povukle prema selu lopažama, dok je Beogradski bataljon upućen u sastav 1. proleterske brigade.
Posle napada na Sjenicu i drugih svakodnevnih borbi duž Uvca s četničkim i nedićevskim snagama. Naše jedinice su od 25. decembra 1941. do kraja januara 1942. nekoliko puta upale preko Uvca u Srbiju i uspele da se probiju do Borove glave, Negbine, Ljubiša i Močioca. U toku ovih perioda one su vodile česte borbe sa četničko – nedićevskim snagama, a naročito 6. i 7. januara kod Negbine, Ljubiša i Visoke i 16. januara kod Ojkovice i Močioca. Cilj ovih prodora bio je suzbijanje četničko – nedićevske ofanzive iz Srbije i povezivanje sa partizanskim snagama koje su ostale u Srbiji. Ali otpor jakih neprijateljskih snaga, oštra zima s velikim snegom koji je ometao brze pokrete i manevar i fizička iscrpljenost boraca onemogućili su dublji prodor ovih jedinica, pa je Srpsko – sandžački štab doneo odluku da se vrate u Sandžak.
Posle povratka iz Srbije 1. i 2. užički, Čačanski i Šumadijski bataljon ostali su na položajima duž Uvca od Priboja do Kladnice, braneći Novu Varoš i slobodnu teritoriju.
Plašeći se upada partizanskih snaga iz Sandžaka u Srbiju, Nedić je izvršio pripreme za napad na slobodnu teritoriju, da bi uništio partizane na toj teritorije i zauzeo Novu Varoš. Planom je bilo predviđeno da s desne strane Uvca napadaju Požeški i Užički Nedićev odred, sa teritorije severno od Sjenice dolinom Uvca – Javorski četnički odred i četnici Đurđa Stanojevića Smederevca, iz Sjenice i s Peštera muslimanska fašistička milicija, a iz Priboja četnici Vuka Kalajitovića. U dolini Lima nalazili su se delovi talijanske divizije «Venecija» Napad je koordiniran s napdadom crnogorskih četnika Pavla Đurišića na partizanske snage u bjelopoljskom srezu. Đurišić je nameravo da izbije u selo Kamenu Goru i na reku Lim i na pravcu našeg povlačenja stvori protiv naših snaga na desnoj obali Lima novi front.
Prema tim neprijateljskim snagama naše jedinice su se nalazile u sledećem rasporedu: 1. i 2. užički, Čačanski i Šumadijski bataljon duž leve obale Uvca, od Kladnice (kod Sjenice) do Rutoša (kod Priboja), dok su Zlatarski bataljon i Mileševska četa držali položaje prema Bistrici, Prijepolju i Sjenici.
Pre početka opšteg napada, 1. februara 1942. četnici i muslimanska fašistička milicija iz Sjenice, Haliovića i Miševića izvršili napad u pravcu Nove Varoši. Radi suzbijanja napada, na ovaj pravac odmah su upućeni 1. užički i Zlatarski bataljon s Miliševskom četom. Oni su uspeli 3. februara da odbace neprijatelja i prinude ga na povlačenje ka Sjenici. Time je privremeno otklonjena opasnost od bočnog napada na glavninu naših snaga. Opšti napad neprijatelja otpočeo je 5. februara oko 4 časa. Prešavši Uvac neprijatelj je izvršio napd na Čačanski, 2. užički i Šumadijski bataljon i prinudio ih na povlačenje prema Novoj Varoši. Istovremeno su Italijani krenuli iz Prijepolja ka Novoj Varoši jednom kolonom preko Bistrice a drugom preko Kostalice. Time je bila ugrožena Nova Varoš. Da bi sačuvao svoje snage od od nepotrebnog gubitak, Srpsko – sandžački štab je 5. februara predveče s jedinicama napustio Novu Varoš i u toku noći se prebacio na zlatar, gde su 6. februara bile koncentrisane sve naše jedinice. Pošto je došao na zaključak da Zlatar zimi ne može poslužiti kao sigurna baza, štab je doneo odluku da napusti ovu teritoriju i da se prebaci u Kamenu Goru. Pokrtet sa Zlatara otpočeo je 6. februara po podne po velikom snegu i hladnoći od – 25 stepeni. Posle manjih borbi da četnicima kod Kostalice, 7. februara izjutra naše jedinice su prešle komunikaciju Prijepolje – Sjenica i izbile na Lim kod Divca i Lučice.
Usled blizine italijanskog garnizona u Prijepolju i jakih snaga muslimanske milicije na levoj obali Lima, kao i zbog velikog broja ranjenika i bolesnoka iz Nove Varoši, štab donosi odluku da se prelaz preko Lima izvrši sledeće noći- Tokom dana, pošto su bili obavešteni o dolasku naših jedinica u Divce, Italijani su uputili slabe snage drumom ka Brodarevu i na Koševinu. Sa njima, muslimanskom milicijom iz Komaranja i četnicima vođena je preko celog danan borba, a u toku noći 7/8 februara sve naše jedinice pregazile su Lim i, preko Župe, gde su predanile, izbile 9. februara u rejon Kamene Gore i povezale se sa partizanskim jedinicama u zapadnom delu Sandžaka. Time su izvršile uspešan marš – manevar uz manje borbe i gubitke izbegle jake udare dobro pripremljene neprijateljske ofanzive.
Prelazak preko Lima i manevar preko Zlatara povoljno je ocenio i VŠ.
U okolini Kamene Gore naše jedinice su se zadržale desetak dana. Tu je po naređenju Milovovan Đilasa, delegata VŠ, koji se nalazio s ovom grupom srbijanskih partizanskih bataljona, doneta odluka da se jedinice očist od kolebljivaca i bolešljivih drugova.
Na osnovu ove odluke 250 boraca je otpušteno iz jedinica, a naročito onih drugova i drugarica koji su se u N. Varoši nalazili u partizanskoj četi «Maksim Gorki». Ovi borci su se, u manjim grupama ili pjedinačno sami i bez oružija, probihali prema Foči i Čajniču, preko nesigurne teritorije, kojom su krstarle četničke i druge razbojničke i pljačkaške bande. Na tom putu neki od njih su uhvaćeni, opljačkani i na svirep način ubijeni.
Sa odlukom M. Đilasa nije se saglasio VŠ. Drug Tito, čim je saznaokakva je krupna greška učinjena borcima u Kamenoj Gori, uputio pismo Đilasu i oštro kritikovao ovakav njegov postupak.
Drug Tito je naredio da se sve ovo ljudstvo prikupi, a pojedincima da se dodele zadaci koje mogu da izvrševaju.
Za vreme boravka u Kamenoj gori ukinut je Srpsko – sandžački štab, a naše jedinice su se organizaciono i politički učvrstile i malo odmorile, pripremivši se za ulazak u II proletersku. Zatim su izvršile marš i, uz borbe sa Italijanima i četnicima kod Krnjače, Bučja i blizu Boljanica prebacile u Čajniče.

Dvanaesta slavonska brigada formirana je 11. oktobra 1942 u Budićima kod Pakraca. Na strateški veoma važnom području ova brigada razvila je intenzivnu i veoma uspešnu borbenu aktivnost. To je značajno doprinelo uširenju narodnooslobodilačkog pokreta u Slavoniji i u okolnim oblastima.

Počev od 30. decembra 1942. brigada je formacijski bila u sastavu Dvanaeste slavonske divizije. Za izuzetne rezultate postignute u borbi, komandant Glavnog štaba NOV i PO Hrvatske Ivan Rukavina je 21. juna 1943. u oslobođenom Voćinu pred strojem boraca proglasio brigadu udarnom i čestitao borcima.

Brigada je tokom 1944. pobedila na takmičenju svih brigada Hrvatske u borbenim rezultatima. U znak priznanja, Vrhovni komandant Josip Broz Tito proglasio je 25. oktobra 1944. Dvanaestu slavonsku brigadu proleterskom.

Formirana je 21. prosinca 1941. u Rudom. Odluku o formiranju brigade donio je CK KPJ, a formirao je Vrhovni komandant NOPOJ Josip Broz Tito. Na dan formiranja imala je šest bataljona (dva iz Crne Gore i četiri iz Srbije) i prištapske dijelove jačine 1.199 boraca. Prvi komandant brigade bio je Koča Popović narodni heroj a politički komesar Filip Kljajić Fića narodni heroj. Prva borba ove brigade, kod sela Gaočića i Mioča, 22. prosinca 1941, slavila se kao Dan JNA. Da bi pomogla stabiliziranju ustanka u istočnoj Bosni, koji je došao u ozbiljnu krizu, krajem prosinca, zajedno s Vrhovnim štabom, prešla je u te krajeve. Njen dolazak značio je mnogo za NOP u ovoj oblasti. Dvadesetak dana je uspješno djelovala. U II neprijateljskoj ofanzivi (17 — 23. 1. 1942.) vodila je više borbi: na Pjenavcu (gdje su poginuli Čiča Romanijski i Milan Ilić Čiča s još 57 drugova iz 1. proleterske i nekoliko boraca iz Romanijskog NOPO), zatim kod Rogatice, Vareša, Han-Pijeska i Bijelih Voda. Glavnina brigade izvela je Igmanski marš. Posle završetka ofanzive, ponovo poduzima značajne poduhvate u istočnoj Bosni — učestvuje u oslobođenju njene znatne teritorije, stvaranju jedinica Dobrovoljačke vojske i stabiliziranju NOP. U III neprijateljskoj ofanzivi imala je istaknutu ulogu zajedno s 2. proleterskom brigadom. Njene snage su djelovale u istočnoj Bosni, Crnoj Gori, Hercegovini i u teškim borbama (Polja Kolašinska, Durmitor, Hercegovina) znatno pomogla uspješno povlačenje partizanskih snaga u rajon Tromeđe. U sastavu Udarne grupe proleterskih brigada 24. juna pošla je u pohod u Bosansku krajinu. U pohodu je učestvovala u borbi na pruzi Sarajevo — Mostar i rušenju ove saobraćajnice, oslobođenju Konjica (8. VII), zatim u borbama oko Bugojna, Duvna i Šujice, za oslobođenje Livna i u drugim poduhvatima. Posle toga, do ulaska u sastav 1. proleterske divizije (1. XI 1942), vodila je više borbi u nadiranju prema Imotskom i oslobodila nekoliko mjesta. Sedmog oktobra učestvovala je u oslobođenju Ključa, do kraja oktobra angažirana je u borbama sa četnicima i talijanskim snagama oko Bosanskog Grahova. Sedam dana po ulasku u sastav divizije, u Bosanskom Petrovcu od Vrhovnog komandanta NOV i POJ druga Tita dobila je proletersku zastavu. U skladu s planom Vrhovnog komandanta o prodoru snaga NOVJ u centralnu Bosnu, u novembru i prosincu 1942. i januaru 1943. godine izvela je više poduhvata u dolini Vrbasa i centralnoj Bosni: 19/20. novembra uništila je jako neprijateljsko uporište Sitnicu; 25/26. novembra učestvovala u oslobođenju Jajca; u prosincu je oslobodila Skender-Vakuf i Kotor-Varoš i područje Jošavke; u januaru dijelom snaga učestvuje u oslobođenju Teslica; potom je oslobodila Prnjavor (15/16. I). Uspjesi kod Teslica i Prnjavora bili su veliki: ubijeno je i ranjeno nekoliko stotina, a zarobljeno blizu 2.000 neprijateljskih vojnika i zaplijenjen veliki ratni materijal. U IV neprijateljskoj ofanzivi, u šestodnevnom maršu, prebacila se sa sektora Banje Luke, preko Šipraga, Bojske, Gornjeg Vakufa, na željezničku prugu Sarajevo— Mostar, pa 17/18. februara likvidirala posade neprijatelja na odsjeku Raštelica—Brđani i posle toga vodila teške borbe na Ivan-sedlu i Bradini i dijelom snaga učestvovala u napadu na Konjic. Učestvovala je u poznatom protuudaru NOVJ kod Gornjeg Vakufa (3—5. marta), a potom zatvarala pravac Gornji Vakuf— Prozor. Posle forsiranja Neretve u nastupanju divizija Glavne operativne grupe (GOG) na istok, brigada prva nastupa općim pravcem: Glavatičevo, rajon Kalinovika, Ustikolina, Od 15 do 17. marta razbila je četnike kod Glavatičeva i na Lipeta planini, a 22/23. marta vodila je teške borbe sa četnicima kod Kalinovika. U ovim borbama četnici su pretrpjeli nekoliko teških poraza, a brigada je pohvaljena od Vrhovnog komandanta. Krajem marta izbila je na Drinu kod Ustikoline. Prvo je pokušala da reku forsira iz pokreta, a pošto nije uspela, posle priprema, forsiranje je izvršila 8/9. aprila 1943. godine. Vodila je žestoke borbe za Kapak i Krčino brdo. U boju kod Ifsara (10. i 10/11. aprila) učestvovala je u razbijanju znatnih dijelova talijanske divizije „Taurinenze". Ovim borbama omogućen je prodor Glavne operativne grupe VŠ preko Drine u Sandžak. Krajem aprila vodila je žestoke borbe kod Goražda sa 369. Njemačkom divizijom. Po izbijanju na Lim na komunikaciji Bijelo Polje — Brodarevo uništila je jednu i talijansku auto-kolonu. U bici na Sutjesci prvih dana vodi borbe sa Njemačkom 1. brdskom divizijom na sektoru Bijelo Polje, Mojkovac, Šahovići. Sa ovog sektora hitno je prebačena na sektor Čelebića, radi zaštite bolnice i zatvaranja pravca Foča — Čelebić. Posle sedamdesetosatovnog marša, 21. maja kod Čelebića je iz pokreta napala i razbila 13. domobransku pukovniju. Od tada do 24. maja na ovom sektor C, zajedno sa drugim jedinicama, vodila je ogorčene borbe. Učestvovala je 24. i 25. maja, u neuspjelom pokušaju proboja jugoistočno od Foče. Do početka juna vodila je borbe kod Zlatnog bora, Uzlupa i Vučeva. Njena je velika zasluga što su obranjeni ranjenici, što je omogućena njihova evakuacija na lijevu obalu Tare i od branjen prijelaz kod Uzlupa. Do 6. juna vodila je borbe u dolini Sutjeske: Borovno, Popov Most. Osmog juna izbila je na Zelengoru (Lučke i Vrbničke klibe). Desetog juna jurišem na Balinovcu brigada je probila neprijateljski obruč na Zelengori, a dva dana kasnije novi obruč na komunikaciji Kalinovik—Foča. U protuofenzivi GOG u istočnoj Bosni u julu i kolovozu vodi više borbi (Vlasenica, Drinjača, Zvornik) i na pruzi Sarajevo—Zenica. U septembru djeluje u Dalmaciji, a u oktobru i novembru na širem prostoru Travnika. U zimu 1943/44. i proljeće 1944. djeluje oko Jajca, Mrkonjića i Gerzova. U drvarskoj operaciji vodi žestoke borbe na pravcu Mrkonjić-Grad—Mlinište i Mlinište—Glamoč. Iz zapadne Bosne kreće za Sandžak, a na tom putu vodila je borbe na planinama Vranići, Zecu, Bitovnji i kod Trnova. U kolovozu učestvuje u borbama u Sandžaku. Dvadeset trećeg kolovoza počeo je njen prodor u Srbiju. Vodila je teške borbe s Bugarima na Palisadu, s jakim četničkim snagama na Jelovoj gori, kod Karana, Kosjerića i Varde, za oslobođenje Bajine Bašte i Valjeva (septembra) i Uba (oktobra). U Beogradskoj operaciji istakla se u mnogim borbama. Od prosinca 1944. do 12. aprila 1945. djeluje na Sremskom frontu. Učestvuje u proboju Sremskog fronta 12. aprila, a od tada do 9. maja u više poduhvata u Sr em u, Slavoniji, sve do Zagreba. Posljednju borbu vodila je za oslobođenje Zagreba, u koji ulazi 9. maja 1945. godine. Stvaranje 1. proleterske označava novu fazu u razvoju naše armije. Njenim formiranjem označen je i početak intenzivnije borbe protiv svih oblika kolaboracije i izdaje, čvršće povezivanje najbrojnijeg dijela naroda na revolucionarnoj liniji. Na svom ratnom putu prešla je više od 20.000 kilometara. U njenim borbama borilo se više od 20.000 ljudi iz cijele Jugoslavije. U njenom sastavu izvjesno vrijeme je bio u talijanski bataljon „Garibaldi". Imala je više od 7.500 poginulih, ranjenih i nestalih, a izbacila je iz stroja više hiljada neprijatelja. Dala je više od 3.000 rukovodilaca i 83 narodna heroja. Povodom petnaestogodišnjice bitke na Sutjesci, juna 1958. godine, odlikovana je Ordenom narodnog heroja. Ranije je odlikovana Ordenom narodnog oslobođenja, Ordenom partizanske zvijezde, Ordenom bratstva i jedinstva i Ordenom za hrabrost. U prvoj borbi ,22./23. decembra 1941, brigada je zarobila 124 Italijana iz alpinske divizije "Pusteria", sto je vjerovatno grofa Ciana ponukalo da u svoj dnevnik (6.1.1942) pribiljezi da je primjetna pojava da se cijele jedinice daju zarobiti uz "simbolican otpor". Boj na Ifsaru je, prema njemackom istoricaru K. Schmideru, "za tri bataljona divizije Taurinense zavrsio sa osjetnim gubicima i povlacenjem ka Pljevljima." Jugoslovenski izvori najcesce pominju 3. alpinski puk, a Dedijer cak i zarobljenu pukovsku zastavu. Koca Popovic nije bio u Rudom kada se formirala brigada, pa cak se nije znalo ni da li je ziv.On je u Sehovicima primio pismo od VS o naimenovanju, pa se smjesta zaputio ka brigadi, koju je i nasao 28. decembra. Zvanicno je postavljen za komandanta naredjenjem VS sa kraja decembra.

1:2~

U upotrebi: od 1942.
Napuštena: 1943.

Prve zastave istaknute na partizanskim čamcima i brodicama već 1942. sastojale su se od jugoslavenske trobojnice u prve dvije trećine dužine zastave, do su u preostaloj trećini posložene srpsko-crnogorska, hrvatska i slovenska trobojnica. Na jugoslavenskoj trobojnici postavljena je crvena petokraka zvijezda i bijelo sidro. Nekoliko zastava ovog tipa sačuvane su u muzeju u Splitu. One su postupno zamijenjene kasnije proposanim zastavama.

1:2~

U upotrebi: od 1941.
Napuštena: 1946.
Crvenu peterokraku zvijezdu su koristili partizanski borci od početka kao simbol oslobodilačkog pokreta i komunističke revolucije. Prvo službeno usvajanje tog simbola na zstavama bilo je na savjetovanju u Stolicama 26. rujna 1941. gdje je donesen zaključak o izgledu zastava partizanskih postrojbi. One su nosile nacionalne trobojnice sa crvenom zvijezdom u sredini prema svojem nacionalnom sastavu. Glavni štab je dobio crvenu zastavu sa žuto obrubljenom crvenom petokrakom uz koplje. Oblik, veličina i točna pozicija zvijezde nisu nikada točnije određeni sve do kraja rata, pa su postojale mnoge varijacije. "Odebljana" zvijedza je jedna od najčešće korištenih varijanti.

Proleterske brigade je zajednički naziv za posebne jedinice koje su djelovale u okviru Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije u drugom svjetskom ratu. Formirane su temeljem Statuta proleterskih brigada koje je u kasnu jesen 1941. donio Vrhovni štab NOPOJ. Zamišljene su kao jedinice koje, za razliku od tadašnjih partizanskih odreda, neće biti formirane na teritorijalnom principu i djelovati na ograničenom području, nego djelovati na cijelom području Jugoslavije. Izraz proleter je trebao označiti njihovo čvrsto ideološko određenje, odnosno kao snagu koja u skladu s marksističkom doktrinom o diktaturi proletarijata treba provesti socijalističku revoluciju, koja je bila dio programa KPJ pod čijim je pokroviteljstvom osnovana NOVJ.

Međutim, kasnije tokom samog rata izraz proleter je izgubio svoje ideološko značenje, te je umjesto toga postao sinonim za najelitnije partizanske formacije. Tako su naziv proleterska dobijale "obične" brigade koje bi se posebno istakle u borbi.

Do kraja rata su sljedeće brigade NOVJ osnovane proleterske ili su naknadno dobile taj status:

    * 1. proleterska brigada NOVJ
    * 2. proleterska brigada NOVJ
    * 3. sandžačka proleterska brigada NOVJ
    * 4. crnogorska proleterska brigada NOVJ
    * 13. proleterska brigada Josip Kraš
    * 3. krajiška brigada NOVJ
    * 1. lička brigada NOVJ
    * 2. lička brigada NOVJ
    * 3. lička brigada NOVJ
    * 1. dalmatinska brigada NOVJ
    * 2. dalmatinska brigada NOVJ
    * 5. crnogorska brigada NOVJ
    * 6. istočno-bosanska brigada NOVJ
    * 12. slavonska brigada NOVJ

Nakon rata su proleterskim brigadama proglašene:

    * 1. slovenska brigada NOVJ Tone Tomšič
    * 1. makedonsko-kosovska brigada NOVJ
    * 1. krajiška brigada NOVJ
    * 10. hercegovačka brigada NOVJ
    * 1. vojvođanska brigada NOVJ
    * 3. srpska brigada NOVJ